Phân tích Án lệ số 42/2021/AL

Tháng 4 16, 2025

I. MỞ ĐẦU

Bài viết “Phân tích án lệ số 42/2021/AL” được đặt trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường, việc phát sinh các tranh chấp trong giao dịch thương mại là điều tất yếu. Một trong những lĩnh vực đáng chú ý là mối quan hệ giữa người tiêu dùng và doanh nghiệp cung ứng hàng hóa, dịch vụ. Do tính chất bất cân xứng trong vị thế đàm phán, người tiêu dùng thường là bên yếu thế, phải chấp nhận các điều khoản “đã được soạn sẵn” trong hợp đồng theo mẫu. Một trong những điều khoản gây tranh cãi nhiều nhất là điều khoản về giải quyết tranh chấp bằng trọng tài – một hình thức giải quyết có chi phí cao, thủ tục phức tạp và thường bất lợi đối với người tiêu dùng.

Án lệ số 42/2021/AL được ban hành trong bối cảnh như vậy, với nội dung khẳng định quyền lựa chọn Tòa án của người tiêu dùng ngay cả khi hợp đồng có thỏa thuận trọng tài. Đây không chỉ là một bước tiến trong bảo vệ người tiêu dùng, mà còn là một dấu ấn trong quá trình phát triển hệ thống án lệ tại Việt Nam.

II. NỘI DUNG ÁN LỆ

1. Tình huống pháp lý

Người tiêu dùng ký hợp đồng sở hữu kỳ nghỉ với một công ty du lịch, trong đó quy định mọi tranh chấp phát sinh sẽ được giải quyết tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế Singapore (SIAC). Khi tranh chấp xảy ra, người tiêu dùng lựa chọn khởi kiện tại Tòa án Việt Nam. Doanh nghiệp viện dẫn điều khoản trọng tài để yêu cầu Tòa đình chỉ vụ án vì cho rằng Tòa không có thẩm quyền. Tuy nhiên, Tòa án đã không chấp nhận lập luận này, đồng thời ra phán quyết khẳng định người tiêu dùng có quyền chọn lựa Tòa án là cơ quan giải quyết tranh chấp.

2. Vấn đề pháp lý trọng tâm

Vấn đề trung tâm được đặt ra là: Trong quan hệ tiêu dùng, khi hợp đồng theo mẫu có thỏa thuận trọng tài, liệu người tiêu dùng có bị ràng buộc hoàn toàn bởi thỏa thuận đó không, hay vẫn có quyền lựa chọn Tòa án theo luật chuyên ngành?

III. PHÂN TÍCH PHÁP LÝ

1. Quyền lựa chọn cơ quan tài phán của người tiêu dùng

Theo Điều 38 Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2010: “Tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hoá, dịch vụ phải thông báo về điều khoản trọng tài trước khi giao kết hợp đồng và được người tiêu dùng chấp thuận. Trường hợp điều khoản trọng tài do tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hoá, dịch vụ đưa vào hợp đồng theo mẫu hoặc điều kiện giao dịch chung thì khi xảy ra tranh chấp, người tiêu dùng là cá nhân có quyền lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp khác.”

Đây là quy định có tính chất ưu tiên, mang tính đặc thù và bảo vệ bên yếu thế. Dù hợp đồng có quy định trọng tài, nhưng nếu người tiêu dùng không lựa chọn trọng tài thì Tòa án vẫn có thẩm quyền thụ lý.

2. Mối quan hệ giữa Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và Luật Trọng tài thương mại

Luật Trọng tài thương mại 2010 nhấn mạnh nguyên tắc “tự do thỏa thuận”, tức nếu các bên đã có thỏa thuận trọng tài thì Tòa án không được thụ lý. Tuy nhiên, khi đặt trong mối tương quan với luật chuyên ngành – cụ thể là luật bảo vệ người tiêu dùng, thì phải áp dụng nguyên tắc bảo vệ người yếu thế.

Trong trường hợp này, do người tiêu dùng không có cơ hội thương lượng bình đẳng về điều khoản trọng tài (được mặc định trong hợp đồng theo mẫu), nên thỏa thuận trọng tài không đủ điều kiện phát sinh hiệu lực tuyệt đối.

3. Hiệu lực pháp lý của hợp đồng theo mẫu

Căn cứ khoản 1 điều 405 BLDS 2015: “Hợp đồng theo mẫu là hợp đồng gồm những điều khoản do một bên đưa ra theo mẫu để bên kia trả lời trong một thời gian hợp lý; nếu bên được đề nghị trả lời chấp nhận thì coi như chấp nhận toàn bộ nội dung hợp đồng theo mẫu mà bên đề nghị đã đưa ra.
Hợp đồng theo mẫu phải được công khai để bên được đề nghị biết hoặc phải biết về những nội dung của hợp đồng.
Trình tự, thể thức công khai hợp đồng theo mẫu thực hiện theo quy định của pháp luật.”

Theo đó, Hợp đồng theo mẫu là loại hợp đồng được một bên (thường là doanh nghiệp) soạn sẵn, người tiêu dùng chỉ có quyền chấp nhận hoặc từ chối toàn bộ. Do đó, về bản chất, người tiêu dùng không thực sự có quyền “tự do thỏa thuận”. Việc buộc họ phải tuân thủ điều khoản trọng tài có thể đi ngược lại tinh thần bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

4. Áp dụng án lệ trong thực tiễn xét xử

Án lệ 42/2021/AL cung cấp cơ sở pháp lý để Tòa án từ chối áp dụng điều khoản trọng tài trong các tranh chấp tiêu dùng nếu người tiêu dùng không lựa chọn trọng tài. Đây là một tiền lệ có giá trị hướng dẫn trong toàn hệ thống tư pháp, nhằm ngăn chặn việc các doanh nghiệp “lách luật” bằng cách sử dụng các thỏa thuận trọng tài bất lợi cho người tiêu dùng.

IV. Ý NGHĨA VÀ GIÁ TRỊ THỰC TIỄN

1. Bảo vệ người tiêu dùng

Án lệ thể hiện rõ chính sách pháp lý tiến bộ của Việt Nam trong việc đặt lợi ích của người tiêu dùng lên hàng đầu. Đây là sự điều chỉnh cần thiết để cân bằng mối quan hệ không bình đẳng giữa doanh nghiệp và khách hàng.

2. Góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật và án lệ

Việc công bố và áp dụng án lệ không chỉ đảm bảo sự thống nhất trong xét xử mà còn làm phong phú thêm nguồn luật thực định. Án lệ giúp các Thẩm phán có căn cứ rõ ràng trong việc bảo vệ người tiêu dùng, đồng thời khuyến khích các doanh nghiệp điều chỉnh lại hành vi pháp lý của mình.

3. Khuyến nghị cho doanh nghiệp

Doanh nghiệp cần nhìn nhận lại cách sử dụng hợp đồng theo mẫu, tránh lạm dụng các điều khoản bất lợi (như trọng tài nước ngoài, chi phí cao, ngôn ngữ khó hiểu…) nhằm ngăn ngừa rủi ro tranh chấp bị Tòa án bác bỏ thẩm quyền trọng tài.

V. KẾT LUẬN

Án lệ số 42/2021/AL là một cột mốc quan trọng trong việc xây dựng hệ thống án lệ Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực bảo vệ người tiêu dùng. Bằng cách trao quyền lựa chọn cơ quan giải quyết tranh chấp cho người tiêu dùng, án lệ thể hiện rõ định hướng của hệ thống tư pháp trong việc bảo vệ nhóm yếu thế. Đồng thời, nó tạo nên một chuẩn mực quan trọng để các doanh nghiệp điều chỉnh hành vi kinh doanh theo hướng minh bạch, công bằng và tôn trọng quyền lợi của khách hàng.