Liên thông hòa giải và trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại
Mô tả:
Bài viết giới thiệu cơ chế liên thông hòa giải – trọng tài (Med-Arb) trong giải quyết tranh chấp thương mại, kết hợp ưu điểm của hòa giải và trọng tài. Cơ chế này giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và đảm bảo khả năng thi hành quốc tế. Bài viết cũng phân tích các rủi ro pháp lý về bảo mật, tính khách quan và đề xuất Việt Nam cần hoàn thiện pháp luật để cho phép áp dụng mô hình này hiệu quả, học hỏi kinh nghiệm từ Singapore và Nhật Bản.
1. Tổng quan về liên thông hòa giải với trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại
Hòa giải và trọng tài đều là các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại phổ biến và mang tính chất ngoài tòa án (ADR). Đặc biệt trong xu thế phát triển toàn cầu của các phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án thì trọng tài thương mại và đặc biệt là hòa giải thương mại cũng ngày càng đạt được nhiều bước tiến quan trọng, trở thành xu thế phát triển được các doanh nghiệp lựa chọn để giải quyết tranh chấp của mình.
Hòa giải là một biện pháp truyền thống để giải quyết các tranh chấp trong đời sống xã hội, trong đó có giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại. Hòa giải thương mại là một quá trình giải quyết tranh chấp với sự hỗ trợ của hòa giải viên trung lập, giúp các bên thương lượng và đạt được thỏa thuận trên tinh thần tự nguyện, bảo mật và không ràng buộc pháp lý, trừ khi có thỏa thuận được công nhận. Trong khi đó, trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp thông qua một hội đồng trọng tài, với phán quyết có tính ràng buộc pháp lý tương đương với bản án tòa án, được công nhận quốc tế theo Công ước New York 1958.
Tuy nhiên, trong thực tiễn tại một số quốc gia phát triển, cả trọng tài và hòa giải đều tồn tại những hạn chế nhất định. Để khắc phục điều này, nhiều quốc gia đã áp dụng các mô hình kết hợp hai phương thức nhằm xây dựng một quy trình giải quyết tranh chấp hiệu quả hơn, đáp ứng tốt hơn nhu cầu và nguyện vọng của các bên. Việc kết hợp tính quyết định ràng buộc của trọng tài với sự linh hoạt của hòa giải được kỳ vọng mang lại hiệu quả toàn diện. Các mô hình như hòa giải – trọng tài (Med-Arb) hoặc trọng tài – hòa giải (Arb-Med) đã được ứng dụng rộng rãi và cho thấy tính khả thi cũng như hiệu quả trong thực tiễn giải quyết tranh chấp.
Liên thông hòa giải – trọng tài (Med-Arb) là một quy trình giải quyết tranh chấp kết hợp giữa hòa giải và trọng tài. Dạng phổ biến nhất của Med-Arb là “trung lập như nhau” trong đó các bên sử dụng một hòa giải viên/trọng tài viên kết hợp và chỉ tiến hành phân xử bằng trọng tài nếu họ không đạt được thỏa thuận hòa giải. Như vậy, có thể thấy liên thông hòa giải – trọng tài thương mại không phải là một phương thức giải quyết tranh chấp thương mại mới, mà đây là một cơ chế kết hợp giữa hai phương thức giải quyết tranh chấp thương mại, bao gồm hòa giải và trọng tài, nhằm đảm bảo hiệu quả và tính khả thi cao.
Cơ chế liên thông hòa giải – trọng tài bắt đầu bằng việc các bên tiến hành hòa giải nhằm tìm kiếm giải pháp thân thiện, giảm căng thẳng và duy trì mối quan hệ hợp tác. Nếu hòa giải không thành công, tranh chấp sẽ được chuyển sang giai đoạn trọng tài để giải quyết bằng một phán quyết ràng buộc pháp lý. Cơ chế liên thông hòa giải – trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại mang những đặc điểm nổi bật sau:
– Tính linh hoạt: cơ chế này tích hợp cả hòa giải và trọng tài, tận dụng ưu điểm của từng phương thức. Ban đầu, tranh chấp được giải quyết qua hòa giải để tìm kiếm giải pháp thân thiện; nếu không đạt được thỏa thuận, tranh chấp sẽ chuyển sang trọng tài để đưa ra phán quyết ràng buộc pháp lý.
– Tính cuối cùng hay hiệu quả: với mục đích kết hợp giữa phương thức hòa giải và trọng tài, tính “cuối cùng” của trọng tài được sử dụng như một “cây gậy” để thúc đẩy hành vi tốt trong hòa giải, trong khi tính “linh hoạt” của các cuộc thảo luận qua trung gian không chính thức thúc đẩy hiệu quả và tiết kiệm chi phí so với việc sử dụng trọng tài. Nếu hòa giải không thành công, phán quyết của trọng tài sẽ mang tính ràng buộc pháp lý, được thực thi tương đương bản án tòa án và có giá trị quốc tế theo Công ước New York 1958. Bên cạnh đó, cơ chế liên thông hòa giải – trọng tài sẽ giúp các bên tranh chấp tối ưu chi phí và thời gian. So với việc thực hiện riêng rẽ từng phương thức, cơ chế liên thông giúp tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí, bởi hòa giải có thể nhanh chóng giải quyết tranh chấp, tránh phải bước vào trọng tài nếu đạt được thỏa thuận.
2. Mục đích của quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải
– Thứ nhất, khuyến khích các bên tranh chấp giải quyết tranh chấp bằng hòa giải;
– Thứ hai, đảm bảo kết quả hòa giải được thi hành ở Việt Nam và nước ngoài;
– Thứ ba, trong trường hợp không hòa giải thành thì các bên ngay lập tức có thể tiếp tục tố tụng trọng tài với kết quả là một phán quyết trọng tài ràng buộc các bên.
3. Đối tượng của quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải
– Cá nhân, doanh nghiệp muốn sử dụng hòa giải nhưng vẫn cần đảm bảo thời hiệu khởi kiện
– Cá nhân, doanh nghiệp muốn sử dụng hòa giải và cần thi hành kết quả hòa giải tại nước ngoài.
4. Quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải
Quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải như sau:
Tố tụng trọng tài bắt đầu trước, thủ tục hòa giải bắt đầu sau: Sau khi bắt đầu, tố tụng trọng tài và thủ tục hòa giải được tiến hành song song và độc lập bởi Ban thư ký Trung tâm Trọng tài và Ban thư ký Trung tâm hòa giải. Cụ thể: Tại thời điểm nguyên đơn nộp khởi kiện lên Hội đồng Trọng tài để bắt đầu quá trình tố tụng trọng tài và thành lập Hội đồng Trọng tài, nếu các bên có nhu cầu sử dụng quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải thì Hội đồng Trọng tài sẽ thông qua Ban thư ký để ra thông báo tạm dừng một số bước tố tụng trọng tài để các bên có cơ hội cùng nhau đưa ra hòa giải. Khi đó, Trung tâm Hòa giải sẽ đại diện tiến hành giải quyết tranh chấp thương mại bằng hòa giải cho các bên tranh chấp, một số trường hợp có thể xảy ra trong quá trình giải quyết hòa giải bao gồm: Trong trường hợp hòa giải thành, Ban Thư ký của Trung tâm Hòa giải sẽ trực tiếp thông báo cho Ban Thư ký Trung tâm Trọng tài để ra quyết định công nhận kết quả hòa giải thành. Kết quả hòa giải thành sẽ ghi nhận các nội dung thỏa thuận của hai bên và mang tính cưỡng chế các bên phải thực hiện.
Còn nếu rơi vào trường hợp hòa giải không thành, Ban Thư ký của Trung tâm Hòa giải sẽ thông báo cho Ban Thư ký của Trung tâm trọng tài về kết quả hòa giải không thành và các quy trình tố tụng trọng tài để giải quyết tranh chấp sẽ tiếp tục được thực hiện. Theo đó, quy trình Liên thông Trọng tài – Hòa giải đã tối ưu được những lợi ích cho các bên trong quá trình giải quyết tranh chấp thương mại cũng như hạn chế được tối đa các vấn đề phát sinh khi giải quyết không thành. Đây cũng được xem là một quy trình liên thông giúp tiết kiệm chi phí và thời gian cho các bên tranh chấp.
5. Một số vấn đề pháp lý liên quan đến liên thông Trọng tài – Hòa giải
Việc liên thông giữa hòa giải và trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại có thể mang lại một số ảnh hưởng đến tính bảo mật và tính khách quan của từng phương thức. Đây là hai nguyên tắc quan trọng đảm bảo tính hiệu quả và uy tín của hòa giải thương mại và trọng tài thương mại. Cụ thể:
(1) Vấn đề bảo mật thông tin
Hòa giải thương mại thường được đánh giá cao về tính bảo mật, vì các thông tin trao đổi trong quá trình hòa giải không được tiết lộ hoặc sử dụng làm bằng chứng trong các quá trình khác (bao gồm cả trọng tài hoặc tòa án). Tính bảo mật của hòa giải khuyến khích sự thẳng thắn bằng cách thúc đẩy tự do bày tỏ nhu cầu, lợi ích và các phương án giải quyết. Khi kết hợp với trọng tài trong cơ chế liên thông, có thể phát sinh các vấn đề liên quan đến bảo mật thông tin như: nếu hòa giải không thành công và tranh chấp chuyển sang trọng tài, các thông tin được tiết lộ trong quá trình hòa giải có thể vô tình được sử dụng làm cơ sở cho các lập luận trọng tài. Điều này có thể vi phạm nguyên tắc bảo mật của hòa giải. Hơn nữa, nếu trong quy trình đồng nhất, nếu cùng một cá nhân đóng vai trò là hòa giải viên và trọng tài viên, họ sẽ có quyền truy cập các thông tin mật từ quá trình hòa giải. Điều này tạo ra nguy cơ sử dụng các thông tin đó trong quá trình xét xử trọng tài, làm xói mòn nguyên tắc bảo mật của cả hai quy trình. Nói cách khác, khi các bên biết rằng hòa giải viên sau này có thể đảm nhận vai trò trọng tài, cả người bào chữa và các bên sẽ không thẳng thắn với hòa giải viên về những điểm yếu trong lập luận của họ hoặc đưa ra thông tin có thể gây bất lợi cho quan điểm của họ.
(2) Ảnh hưởng đến tính khách quan
– Thứ nhất, vai trò là trung gian hòa giải/trọng tài trong Med-Arb làm tổn hại đến tính công bằng của hòa giải viên bằng cách gây khó khăn hơn cho bên trung lập trong việc hòa giải.
– Thứ hai, vai trò trung gian gây tổn hại tính vô tư của trọng tài vì thông tin thu được trong quá trình hòa giải có thể hàm ý tiêu cực về tính vô tư của bên trung lập trong việc đưa ra phán quyết trọng tài. Sự liên thông giữa hòa giải – trọng tài cũng có thể ảnh hưởng đến tính khách quan của trọng tài viên hoặc hòa giải viên, đặc biệt khi cùng một cá nhân tham gia vào cả hai vai trò. Một hòa giải viên, trong nỗ lực giúp các bên đạt được thỏa thuận, có thể biết được những quan điểm hoặc nhượng bộ không chính thức từ các bên. Khi cùng người này đóng vai trò trọng tài viên, tính khách quan có thể bị ảnh hưởng bởi các thông tin “ngoài lề” mà họ đã biết trong giai đoạn hòa giải – xung đột vai trò (Role Conflicts). Nói cách khác, một trọng tài viên từng đóng vai trò hòa giải viên có thể bị nghi ngờ về tính thiên vị nếu họ đã có xu hướng ủng hộ một bên trong quá trình hòa giải.
Hiện nay, pháp luật Việt Nam vẫn chưa có quy định cụ thể về việc liên thông giữa hòa giải và trọng tài trong cùng một quy trình giải quyết tranh chấp. Trong khi đó, pháp luật của một số quốc gia và Công ước Singapore về hòa giải – mà Việt Nam đã ký kết – lại tạo điều kiện thuận lợi để thúc đẩy phương thức hòa giải trong lĩnh vực thương mại quốc tế. Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm từ Singapore, nơi áp dụng mô hình Arb-Med-Arb trong nhiều lĩnh vực kinh doanh theo Luật Hòa giải Singapore năm 2017 và Đạo luật Trọng tài. Nếu các bên đồng ý hòa giải trong quá trình trọng tài, việc hòa giải sẽ được thực hiện bởi các trung tâm như SIMC (Trung tâm Hòa giải Quốc tế Singapore). Nếu hòa giải thành công, thỏa thuận giữa các bên có thể được chuyển thành phán quyết trọng tài theo Luật Mẫu UNCITRAL, giúp đảm bảo khả năng thi hành quốc tế theo Công ước New York 1958. Tương tự, Nhật Bản khuyến khích lồng ghép hòa giải trước hoặc song song với trọng tài, với sự hỗ trợ từ các tổ chức như JCAA (Hiệp hội Trọng tài Thương mại Nhật Bản) thông qua các quy tắc cụ thể. Do đó, pháp luật Việt Nam cần bổ sung quy định cho phép chuyển đổi linh hoạt giữa hòa giải và trọng tài nếu có sự thỏa thuận của các bên, cũng như công nhận giá trị pháp lý của thỏa thuận hòa giải thành công dưới dạng phán quyết trọng tài.
6. Vai trò, ý nghĩa của liên thông hòa giải – trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại
Việc cho phép liên thông hòa giải – trọng tài trong giải quyết tranh chấp thương mại sẽ giúp các bên dễ dàng chuyển đổi từ hòa giải sang trọng tài (hoặc ngược lại) mà không phải khởi động một quy trình mới, giúp tiết kiệm thời gian và chi phí. Từ đó, sẽ giúp rút ngắn thời gian giải quyết các tranh chấp thương mại phát sinh giữa các bên tranh chấp. Hơn nữa, cơ chế liên thông này sẽ có tác dụng khuyến khích các bên đạt được thỏa thuận trước bởi liên thông hòa giải – trọng tài tạo động lực để các bên thử hòa giải trước và nếu thành công sẽ giảm tải áp lực cho các phương thức giải quyết tranh chấp mang tính tố tụng. Còn nếu hòa giải không thành công, tranh chấp có thể được giải quyết bằng trọng tài một cách nhanh chóng.
Liên thông hòa giải – trọng tài đáp ứng nhu cầu thực tiễn của thương mại quốc tế. Có thể nói, các phương thức giải quyết tranh chấp kết hợp, đặc biệt là các phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án như hòa giải, trọng tài là xu hướng toàn cầu. Hiện có nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế (như UNCITRAL) đã và đang thúc đẩy các cơ chế giải quyết tranh chấp linh hoạt như hòa giải và trọng tài kết hợp, đáp ứng nhu cầu của các doanh nghiệp trong môi trường kinh doanh quốc tế. Cơ chế này phù hợp với xu hướng toàn cầu hóa, nơi các tranh chấp thương mại thường mang tính đa quốc gia, yêu cầu giải quyết nhanh chóng, bảo mật và có khả năng thi hành quốc tế. Hơn nữa, việc có các quy định rõ ràng về liên thông hòa giải – trọng tài cũng sẽ góp phần tăng tính minh bạch và sự tin cậy vào hệ thống pháp luật, từ đó khuyến khích các nhà đầu tư và doanh nghiệp sử dụng phương thức này, qua đó thúc đẩy đầu tư và thương mại.
Liên thông hòa giải – trọng tài giúp tăng thêm hiệu quả việc bảo vệ quyền lợi các bên trong hoạt động thương mại. Không thể phủ nhận việc có cơ chế liên thông giữa hòa giải thương mại với trọng tài thương mại sẽ hạn chế thực trạng các tranh chấp thương mại kéo dài. Bởi nếu không có cơ chế liên thông, các bên có thể mất thời gian và lãng phí tài nguyên trong giải quyết tranh chấp qua nhiều giai đoạn độc lập. Liên thông cho phép linh hoạt chuyển đổi mà không cần thiết lập lại toàn bộ quy trình. Hơn nữa, cơ chế này sẽ tăng tính đồng nhất của phán quyết trọng tài. Khi trọng tài được tiến hành ngay sau hòa giải, các nội dung đã đạt được thỏa thuận có thể được công nhận dễ dàng hơn trong phán quyết, tránh mâu thuẫn giữa các kết quả.
