Các hình thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài: Khái niệm, đặc điểm và so sánh trọng tài vụ việc với trọng tài thường trực

Mô tả:

Bài viết tập trung phân tích hai hình thức trọng tài thương mại cơ bản là trọng tài vụ việc và trọng tài thường trực, thông qua việc làm rõ khái niệm, đặc điểm, cơ sở tổ chức cũng như quy trình tố tụng trong thực tiễn áp dụng. Từ đó, bài viết tiến hành so sánh ưu nhược điểm của hai hình thức nhằm chỉ ra vai trò và ý nghĩa của từng cơ chế trong bối cảnh giải quyết tranh chấp thương mại hiện nay. 

1. Phân loại và khái niệm hình thức giải quyết tranh chấp trọng tài

Trọng tài thương mại tồn tại dưới hai hình thức cơ bản là trọng tài vụ việc (hay còn gọi là trọng tài ad hoc) và trọng tài thường trực (hay còn gọi là trọng tài quy chế).

Trọng tài vụ việc là phương thức trọng tài do các bên tranh chấp thỏa thuận thành lập để giải quyết vụ tranh chấp giữa các bên và trọng tài vụ việc sẽ tự chấm dứt tồn tại khi giải quyết xong vụ tranh chấp. Đây là hình thức trọng tài xuất hiện sớm nhất và được sử dụng rộng rãi ở các nước trên thế giới. Tuy nhiên quy định của pháp luật các nước về hình thức trọng tài này cũng ở mức độ sâu, rộng khác nhau.

Trọng tài thường trực (trọng tài quy chế) là hình thức trọng tài được tổ chức chặt chẽ, có bộ máy, trụ sở làm việc thường xuyên, thường có danh sách trọng tài viên hoạt động theo điều lệ và quy tắc tố tụng riêng. Hầu hết các tổ chức trọng tài lớn, có uy tín trên thế giới đều được thành lập theo mô hình này dưới những tên gọi như trung tâm trọng tài, ủy ban trọng tài, viện trọng tài, hội đồng trọng tài quốc gia và quốc tế… nhưng chủ yếu và phổ biến được tổ chức dưới dạng các trung tâm trọng tài. Ở Việt Nam, trọng tài thường trực được tổ chức dưới dạng các trung tâm trọng tài. Trung tâm trọng tài là tổ chức phi chính phủ, có tư cách pháp nhân, có con dấu, có tài khoản riêng và có trụ sở giao dịch ổn định.

2. Đặc điểm của các phương thức giải quyết tranh chấp trọng tài

2.1 Trọng tài vụ việc

Trọng tài vụ việc được thể hiện qua các đặc điểm cơ bản sau:

+ Trọng tài vụ việc chỉ được thành lập khi phát sinh tranh chấp và tự chấm dứt hoạt động khi giải quyết xong tranh chấp. Theo đó, trọng tài chỉ được thành lập theo thỏa thuận của các bên tranh chấp để giải quyết vụ việc tranh chấp cụ thể giữa các bên. Khi giải quyết xong tranh chấp, trọng tài tự chấm dứt hoạt động.

+ Trọng tài vụ việc không có trụ sở thường trực, không có bộ máy điều hành và không có danh sách trọng tài viên riêng. Trọng tài viên được các bên chọn hoặc được chỉ định có thể là người có tên hoặc ngoài danh sách trọng tài viên của bất cứ trung tâm trọng tài nào.

+ Trọng tài vụ việc không có quy tắc tố tụng dành riêng cho mình, mà quy tắc tố tụng để giải quyết vụ tranh chấp phải được các bên thỏa thuận xây dựng. Thông thường, các bên tranh chấp có thể thỏa thuận lựa chọn bất kỳ một quy tắc tố tụng phổ biến nào, thường là quy tắc tố tụng của các trung tâm trọng tài có uy tín ở trong nước và quốc tế.

+ Trọng tài vụ việc lần đầu tiên được quy định tại Pháp lệnh trọng tài thương mại năm 2003. Trước khi ban hành Pháp lệnh trọng tài thương mại, hình thức trọng tài vụ việc mới chỉ được ghi nhận là một phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc. Sau khi ban hành Pháp lệnh trọng tài thương mại thì diện mạo của trọng tài vụ việc ở Việt Nam được khắc họa rõ nét. Trọng tài vụ việc tuy được quy định trong Luật trọng tài thương mại 2010 nhưng chưa phát triển trên thực tế, một phần vì nếu lựa chọn sử dụng trọng tài vụ việc, các bên phải tự thực hiện toàn bộ quy trình với hội đồng trọng tài mà không có sự hỗ trợ bởi một Ban thư ký thường trực và vì vậy cần có kinh nghiệm tham gia tố tụng trọng tài trước đó.

2.2 Trọng tài thường trực

 Các trung tâm trọng tài có một số đặc trưng cơ bản sau:

+ Các trung tâm trọng tài là tổ chức phi chính phủ, không nằm trong hệ thống cơ quan nhà nước; nhưng đồng thời vẫn nhận sự hỗ trợ của nhà nước.

+ Các trung tâm trọng tài được thành lập theo sáng kiến của trọng tài viên sau khi được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép, chứ không phải được thành lập bởi nhà nước. Các trung tâm trọng tài không nằm trong hệ thống cơ quan quản lí nhà nước, cũng không thuộc hệ thống cơ quan xét xử nhà nước. Hoạt động của trung tâm trọng tài theo nguyên tắc tự trang trải mà không được cấp kinh phí hoạt động từ ngân sách nhà nước. Trọng tài viên duy nhất hoặc hội đồng trọng tài không nhân danh quyền lực nhà nước mà nhân danh người thứ ba độc lập ra phán quyết.

+ Là tổ chức phi chính phủ nhưng các trung tâm trọng tài vẫn luôn đặt dưới sự quản lí và hỗ trợ của Nhà nước. Nhà nước quản lí đối với các trung tâm trọng tài thông qua việc bạn hành các văn bản pháp luật tạo cơ sở pháp lí cho việc tổ chức và hoạt động của trung tâm trọng tài. Ngoài ra, nhà nước còn quản lí thông qua hoạt động quản lí hệ thống các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong việc cấp, thay đổi, bổ sung hay thu hồi giấy phép thành lập, đăng kí hoạt động của các trung tâm trọng tài.

+ Các trung tâm trọng tài có tư cách pháp nhân, tồn tại độc lập với nhau. Mỗi trung tâm trọng tài là một pháp nhân, tồn tại độc lập và bình đẳng với các trung tâm trọng tài khác. Giữa các trung tâm trọng tài không tồn tại quan hệ phụ thuộc cấp trên, cấp dưới.

+ Tổ chức và quản lý ở các trung tâm trọng tài rất đơn giản, gọn nhẹ. Cơ cấu của trung tâm trọng tài gồm có ban điều hành và các trọng tài viên của trung tâm. Ban điều hành gồm có chủ tịch, một hoặc các phó chủ tịch trung tâm trọng tài và có thể có tổng thư ký trung tâm trọng tài do chủ tịch trung tâm trọng tài cử. Các trọng tài viên trong danh sách trung tâm trọng tài có thể tham gia vào việc giải quyết tranh chấp khi được chọn hoặc chỉ định.

+ Mỗi trung tâm trọng tài tự quyết định về lĩnh vực hoạt động và có quy tắc tố tụng riêng. Mỗi trung tâm trọng tài tự xác định về lĩnh vực hoạt động của mình tùy theo khả năng chuyên môn của đội ngũ trọng tài viên và phải ghi rõ trong điều lệ của trung tâm trọng tài. Trong quá trình hoạt động, trung tâm trọng tài có quyền mở rộng hoặc thu hẹp phạm vi lĩnh vực hoạt động trên cơ sở sự chấp thuận của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Mỗi trung tâm trọng tài đều có điều lệ riêng, đặc biệt là quy tắc tố tụng riêng được xây dựng căn cứ vào đặc thù về tổ chức, hoạt động của trung tâm và không trái với quy định của pháp luật về trọng tài thương mại. Khi giải quyết tranh chấp, hội đồng trọng tài hoặc trọng tài viên duy nhất phải tuân thủ quy tắc tố tụng này. Việc xây dựng quy tắc tố tụng của các trung tâm trọng tài thường dựa trên cơ sở là một số bản quy tắc trong tài hay một số công ước quốc tế có liên quan cũng như bản quy tắc tố tụng của một số trung tâm trọng tài quốc tế có uy tín.

+ Hoạt động xét xử của trung tâm trọng tài được tiến hành bởi các trọng tài viên của trung tâm. Mỗi trung tâm trọng tài đều có danh sách riêng về trọng tài viên của trung tâm. Việc chọn hoặc chỉ định trọng tài viên tham gia giải quyết tranh chấp chỉ được giới hạn trọng danh sách trọng tài viên của trung tâm. Vì vậy, hoạt động xét xử của trung tâm trọng tài chỉ được tiến hành bởi các trọng tài viên của chính trung tâm.

3. Quy trình tố tụng giải quyết tranh chấp theo cơ chế trọng tài quy chế tại Trung tâm trọng tài

Quy trình tố tụng giải quyết tranh chấp theo cơ chế trọng tài quy chế tại Trung tâm trọng tài gồm các bước sau:

Bước 1: Nguyên đơn gửi đơn kiện. Nội dung của đơn phải được đảm bảo các nội dung tại khoản 2 Điều 30 Luật Trọng tài thương mại 2010.

Bước 2: Trung tâm trọng tài gửi bản sao đơn khởi kiện và thỏa thuận trọng tài, các tài liệu có liên quan đến nội dung tranh chấp cho bị đơn trong thời hạn 10 ngày, kể từ ngày nhận được đơn khởi kiện từ nguyên đơn, trừ trường hợp các bên không có thỏa thuận khác hoặc quy tắc tố tụng của Trung tâm trọng tài không có quy định khác

Bước 3: Bị đơn nộp bản tự bảo vệ và đơn khởi kiện lại nguyên đơn (nếu có) cho Trung tâm trọng tài trong thời hạn 30 ngày, kể từ ngày bị đơn nhận được đơn khởi kiện và các tài liệu kèm theo, trừ trường hợp các bên không có thỏa thuận khác hoặc quy tắc tố tụng của Trung tâm trọng tài không có quy định khác

Bước 4: Thành lập Hội đồng trọng tài tại Trung tâm trọng tài để tiến hành giải quyết tranh chấp.

Bước 5: Hội đồng trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời theo yêu cầu của các bên (nếu có).

Bước 6: Hội đồng trọng tài tiến hành phiên họp giải quyết tranh chấp

Bước 7: Hội đồng trọng tài ra phán quyết trọng tài.

4. So sánh hình thức trọng tài vụ việc và trọng tài thường trực

Các hình thức trọng tài thương mại như trọng tài vụ việc và trọng tài quy chế đều có những ưu và nhược điểm riêng. Trọng tài vụ việc có ưu điểm lớn về mặt linh hoạt, giúp các bên tự do thỏa thuận về quy trình và chọn lựa trọng tài viên. Tuy nhiên, nó lại thiếu tính ổn định so với trọng tài quy chế do không có bộ máy tổ chức và quy tắc tố tụng cố định.

Ngược lại, trọng tài quy chế mang lại sự chuyên nghiệp và hiệu quả cao nhờ có quy tắc tố tụng riêng, đội ngũ trọng tài viên có chuyên môn và sự ổn định trong quá trình giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, trọng tài quy chế thường tốn kém hơn và ít linh hoạt hơn so với trọng tài vụ việc. Các hình thức trọng tài thương mại là giải pháp hữu hiệu cho việc giải quyết tranh chấp thương mại hiện nay, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu. Cả trọng tài vụ việc và trọng tài quy chế đều có vai trò quan trọng, tùy thuộc vào nhu cầu và hoàn cảnh cụ thể của các bên tranh chấp. Tuy nhiên, để đảm bảo quá trình giải quyết tranh chấp diễn ra suôn sẻ và hiệu quả, việc lựa chọn hình thức trọng tài phù hợp là điều vô cùng quan trọng.

Trọng tài quy chế và trọng tài vụ việc có một số điểm khác biệt cơ bản như sau: 

Tiêu chí	Trọng tài vụ việc	Trọng tài quy chế
Bản chất	Không phải là một tổ chức hoạt động thường xuyên để giải quyết tranh chấp mà chỉ được thành lập theo sự thỏa thuận của các bên để giải quyết một vụ tranh chấp cụ thể và trọng tài sẽ chấm dứt hoạt động sau khi giải quyết xong vụ tranh chấp đó.	Là những tổ chức trọng tài phi chính phủ, thông thường là các tổ chức xã hội – nghề nghiệp có chức năng giải quyết tranh chấp thương mại.
Quy tắc tố tụng riêng	Không có quy tắc tố tụng riêng nên các bên trong tranh chấp phải tự thỏa thuận xây dựng quy tắc tố tụng để giải quyết tranh chấp hoặc các bên có thể lựa chọn quy tắc tố tụng của bất kỳ trung tâm trọng tài nào; và không có sẵn một danh sách trọng tài.Vì vậy, đây là hình thức trọng tài mà quyền tự định đoạt của các bên được mở rộng tối đa. Tuy nhiên, cũng gặp những khó khăn nhất định trong chỉ định trọng tài nếu bị đơn không hợp tác, hoặc trọng tài do các bên tranh chấp lựa chọn không chọn được trọng tài viên thứ ba.	Có tư cách pháp nhân, có điều lệ và quy tắc tố tụng riêng, có danh sách trọng tài viên và hoạt động hoàn toàn độc lập với nhau
Chi phí	Có thể thấp hơn trọng tài quy chế do không có phí hành chính. Tuy nhiên, trong trường hợp các bên phải thuê Thư ký để giúp việc cho Hội đồng Trọng tài thì chi phí giải quyết tranh chấp này có thể tăng thêm.	Phí trọng tài thường cao hơn do hình thức trọng tài này thường phải duy trì bộ máy hoạt động thường xuyên với những chi phí hành chính.
Thời gian giải quyết tranh chấp	Được rút ngắn hơn do các bên tranh chấp có thể thỏa thuận để áp dụng một thủ tục tố tụng linh hoạt hơn.	Có thể kéo dài hơn trọng tài vụ việc do phải tuân thủ quy tắc tố tụng của trung tâm trọng tài đó
Công nhận và thi hành phán quyết trọng tài nước ngoài	Việc công nhận và thi hành phán quyết của trọng tài vụ việc có thể gặp khó khăn hơn.	Tòa án thường dễ dàng công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài quy chế, đặc biệt là phán quyết của trọng tài của các Trung tâm trọng tài đã có uy tín