Vấn đề định danh sai trong điều khoản trọng tài đang trở thành một trong những thách thức pháp lý phức tạp trong thực tiễn giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam. Qua phân tích các quy định pháp luật và thực tiễn xét xử, nghiên cứu này cho thấy rằng những sai sót trong việc xác định tên gọi, thẩm quyền và hình thức của trung tâm trọng tài có thể dẫn đến những hệ quả pháp lý nghiêm trọng, từ việc thỏa thuận trọng tài bị coi là vô hiệu đến việc phán quyết trọng tài bị hủy bỏ. Điều này không chỉ gây tổn thất về thời gian và chi phí cho các bên tranh chấp mà còn làm suy giảm hiệu quả của hệ thống trọng tài thương mại trong nước.

1. Khung pháp lý về thỏa thuận trọng tài và yêu cầu định danh

1.1. Cơ sở pháp lý về thỏa thuận trọng tài

Theo Luật Trọng tài thương mại năm 2010, thỏa thuận trọng tài là nền tảng pháp lý để các tranh chấp thương mại có thể được giải quyết bằng trọng tài thay vì tòa án. Luật quy định ba định hướng mà các bên có thể lựa chọn để xây dựng điều khoản trọng tài: điều khoản xác định đích danh tổ chức trọng tài cụ thể, điều khoản không xác định đích danh tổ chức trọng tài cụ thể, và điều khoản giải quyết tranh chấp vừa chọn trọng tài vừa chọn tòa án.

Trong số các loại điều khoản này, việc xác định đích danh tổ chức trọng tài cụ thể được đánh giá là “kiểu lựa chọn thuận lợi và hiệu quả nhất cho các bên trong hợp đồng, bởi khi đã xác định được tổ chức trọng tài cụ thể mà khi phát sinh tranh chấp thì bên khởi kiện có quyền gửi Đơn kiện đến trung tâm trọng tài đã chọn mà không cần phải thoả thuận lại hay cần sự đồng ý của bị đơn”.

1.2. Yêu cầu về định danh trung tâm trọng tài

Việc đặt tên cho trung tâm trọng tài phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định pháp luật. Nghị định 63/2011/NĐ-CP đã quy định rằng tên trung tâm phải viết bằng tiếng Việt, bao gồm cụm từ “Trung tâm trọng tài”, không trùng hoặc gây nhầm lẫn với các trung tâm đã được cấp phép, và không vi phạm thuần phong mỹ tục. Đặc biệt, trong trường hợp trung tâm trọng tài có tên bằng tiếng nước ngoài thì tên gọi đó phải là tên được dịch từ tên bằng tiếng Việt sang tiếng nước ngoài.

Tuy nhiên, các quy định này vẫn còn nhiều điểm chưa rõ ràng, đặc biệt là khái niệm “gây nhầm lẫn”. Hiện tại chưa có định nghĩa cụ thể về thế nào là “gây nhầm lẫn”, dẫn đến khó khăn và thiếu thống nhất trong áp dụn5. Điều này tạo ra khoảng trống pháp lý có thể bị lợi dụng hoặc dẫn đến hiểu nhầm trong thực tiễn.

2. Các dạng định danh sai thường gặp trong thực tiễn

2.1. Gọi sai tên trung tâm trọng tài

Một trong những lỗi phổ biến nhất là việc gọi sai tên trung tâm trọng tài hoặc không nêu rõ hình thức, tên tổ chức trọng tài. Trong thực tiễn, “việc gọi sai tên trọng tài hoặc không nêu rõ hình thức, tên tổ chức trọng tài cũng thường xuyên xảy ra”. Trường hợp này có thể được coi là thỏa thuận trọng tài không rõ ràng, có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau.

Theo quy định tại khoản 4 Điều 10 Pháp lệnh Trọng tài thương mại 2003, thỏa thuận trọng tài vô hiệu khi “thoả thuận trọng tài không quy định hoặc quy định không rõ đối tượng tranh chấp, tổ chức trọng tài có thẩm quyền giải quyết vụ tranh chấp mà sau đó các bên không có thoả thuận bổ sung”. Tuy nhiên, Luật Trọng tài thương mại năm 2010 đã có thay đổi lớn, không còn quy định thỏa thuận trọng tài vô hiệu do không rõ về hình thức trọng tài hay tổ chức trọng tài.

2.2. Lựa chọn trung tâm này nhưng áp dụng quy tắc của trung tâm khác

Một lỗi nghiêm trọng khác là việc lựa chọn trung tâm trọng tài này nhưng lại áp dụng quy tắc tố tụng của trung tâm trọng tài khác. Các trung tâm trọng tài đều ban hành bộ quy tắc tố tụng riêng, và “rất ít quy tắc tố tụng, điều lệ của các trung tâm trọng tài chấp thuận việc áp dụng quy tắc tố tụng của trung tâm trọng tài khác để giải quyết tranh chấp. Khi đó, thỏa thuận trọng tài sẽ thuộc trường hợp không thể thực hiện được và vụ án sẽ thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án.

2.3. Thỏa thuận trọng tài không rõ ràng về phạm vi áp dụng

Trong thực tiễn, có những trường hợp các bên chỉ thỏa thuận về việc xác định tên trung tâm trọng tài giải quyết một phần tranh chấp của hợp đồng mà không bao gồm toàn bộ các loại tranh chấp có thể phát sinh. Một ví dụ điển hình là trường hợp “các bên chỉ thỏa thuận đối với việc xác định tên trung tâm Trọng tài giải quyết một phần tranh chấp của hợp đồng; cụ thể là đối với việc thanh toán, việc bù giá và điều chỉnh giá, việc chấm dứt hợp đồng, tịch thu Bảo lãnh thực hiện Hợp đồng mà không bao gồm giải quyết tranh chấp tiền bảo hành”.

3. Hệ quả pháp lý của định danh sai

3.1. Thỏa thuận trọng tài vô hiệu

Hệ quả pháp lý nghiêm trọng nhất của việc định danh sai là thỏa thuận trọng tài có thể bị coi là vô hiệu. Theo Điều 18 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài vô hiệu trong một số trường hợp, bao gồm “hình thức của thoả thuận trọng tài không phù hợp với quy định tại Điều 16 của Luật này”.

Đặc biệt, khi các bên thỏa thuận về cơ quan tài phán giải quyết tranh chấp là trọng tài thương mại thì phải xác định chính xác tên của cơ quan này. “Trường hợp ghi sai tên của cơ quan trọng tài thì thỏa thuận bị coi là vô hiệu. Lúc này, tòa án có thẩm quyền giải quyết tranh chấp”. Điều này có nghĩa là mục đích ban đầu của các bên về việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài sẽ không đạt được.

3.2.Phán quyết trọng tài bị hủy

Ngay cả khi trọng tài đã thụ lý và giải quyết tranh chấp, phán quyết trọng tài vẫn có thể bị hủy nếu có sai sót trong thỏa thuận trọng tài ban đầu. Theo Điều 68 Luật Trọng tài thương mại 2010, phán quyết trọng tài bị hủy nếu “thành phần Hội đồng trọng tài, thủ tục tố tụng trọng tài không phù hợp với thoả thuận của các bên hoặc trái với các quy định của Luật Trọng tài thương mại 2010”.

Một ví dụ cụ thể từ thực tiễn là trường hợp tranh chấp giữa Công ty Vietmindo với Công ty Hoàng Long, khi Tòa án nhân dân Hà Nội đã hủy phán quyết trọng tài vì “các bên chưa tiến hành thương lượng như trong điều khoản giải quyết tranh chấp đã thỏa thuận mà đã khởi kiện ra Trọng tài là chưa tuân thủ đúng thỏa thuận của các bên”.

3.3.Tổn thất về thời gian và chi phí

Hệ quả thực tế không kém nghiêm trọng là tổn thất về thời gian và chi phí. Khi thỏa thuận trọng tài có vấn đề, các bên phải trải qua cả quá trình tố tụng trọng tài và sau đó là quá trình xét xử tại tòa án. Một ví dụ điển hình là trường hợp Công ty Dâu tằm tơ Việt Nam (Viseri) “bị trọng tài Thụy Sĩ buộc thanh toán gần nửa triệu USD cho Công ty Kyunggi Silk – Hàn Quốc, trong một vụ tranh chấp kéo dài suốt 3 năm. Riêng phí trọng tài, Viseri phải trả gần 40.000 USD”.

4. Thực tiễn xét xử và các quan điểm khác nhau

4.1. Cách tiếp cận của tòa án về thỏa thuận trọng tài không rõ ràng

Trong thực tiễn xét xử, tòa án có những cách tiếp cận khác nhau đối với các thỏa thuận trọng tài không rõ ràng. Một số trường hợp, tòa án áp dụng nghiêm túc nguyên tắc bắt buộc phải tuân thủ đầy đủ thỏa thuận của các bên. Tại Quyết định số 10/2014/QĐ-PQTT, Tòa án nhân dân Hà Nội cho rằng việc vi phạm thủ tục tiền tố tụng là “vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng Trọng tài theo quy định tại khoản 2 Điều 68 Luật Trọng tài thương mại”.

Tuy nhiên, cũng có những trường hợp tòa án có cách tiếp cận khác. Trong Quyết định số 526/2013/KDTM, Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh cho rằng “vi phạm này không làm cho thỏa thuận Trọng tài quy định tại Điều 13.3 của hợp đồng bị vô hiệu”, và “Luật Trọng tài thương mại cũng không có điều khoản nào quy định cơ quan Trọng tài được các bên chọn phải xem xét giai đoạn tiền tố tụng của hai bên”.

4.2. Vấn đề khắc phục sai sót trong tố tụng trọng tài

Một khía cạnh quan trọng trong thực tiễn là khả năng khắc phục sai sót của tố tụng trọng tài. Theo quan điểm pháp lý hiện tại, “việc toà án cân nhắc khả năng cho phép Hội đồng trọng tài khắc phục các sai sót để tránh việc phải huỷ phán quyết trọng tài được xem như là đang thực hiện một cách nghiêm chỉnh nguyên tắc tính độc lập của trọng tài”.

Tuy nhiên, vấn đề đặt ra là “có giới hạn nào của việc khắc phục sai sót hay không?. Thực tiễn cho thấy việc khắc phục sai sót chủ yếu tập trung vào các vấn đề về hình thức và tố tụng, chứ không mở rộng đến việc khắc phục về nội dung của tranh chấp.

4.3. Thách thức trong việc áp dụng điều khoản trọng tài đa tầng

Một xu hướng mới trong thực tiễn là việc sử dụng điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng, yêu cầu các bên phải trải qua các bước như thương lượng, hòa giải trước khi đến trọng tài. Tuy nhiên, điều này cũng tạo ra những thách thức mới trong thực tiễn xét xử.

Câu hỏi được đặt ra là “Liệu Tòa trọng tài có cần xem xét các bên đã thực hiện theo các bước trong điều khoản trọng tài chưa?”. Thực tiễn cho thấy nếu các bên chưa thực hiện đầy đủ các bước theo điều khoản thì “phiên tòa sẽ được hoãn và yêu cầu các bên phải thực hiện đầy đủ theo điều khoản trước khi đệ đơn lên tòa trọng tài”.

5. Những vấn đề cần hoàn thiện và khuyến nghị

5.1. Hoàn thiện quy định về tên gọi trung tâm trọng tài

Để giảm thiểu rủi ro định danh sai, cần bổ sung quy định chi tiết về khái niệm “gây nhầm lẫn”. Cụ thể, cần quy định rằng “gây nhầm lẫn” bao gồm các trường hợp như tên đọc giống, tên viết tắt trùng, khác biệt do số, thứ tự, chữ cái, hoặc thêm các từ “tân”, “mới”. Ngoài ra, việc khác biệt do ký hiệu như “&, và, ., ,, +, -, _” cũng cần được xem xét là gây nhầm lẫn.

5.2. Xây dựng hướng dẫn chuẩn hóa điều khoản trọng tài

Để tránh những sai sót trong soạn thảo, các tổ chức trọng tài cần công khai và chuẩn hóa các điều khoản mẫu. Khuyến nghị là “người soạn nên tham khảo điều khoản mẫu của các trung tâm trọng tài mà mình lựa chọn. Điều khoản mẫu này được công khai trên website của tất cả các trung tâm trọng tài với nhiều ngôn ngữ khác nhau”.

5.3. Tăng cường giáo dục và tuyên truyền pháp luật

Cần có các chương trình giáo dục và tuyên truyền để nâng cao nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp về tầm quan trọng của việc soạn thảo chính xác điều khoản trọng tài. Đặc biệt, cần làm rõ những hệ quả pháp lý của việc định danh sai để các bên có thể đưa ra quyết định thông minh hơn.

5.3. Hoàn thiện quy định về khắc phục sai sót

Luật Trọng tài thương mại cần bổ sung quy định về việc “Hội đồng Trọng tài xem xét thủ tục tiền tố tụng Trọng tài mà các bên đã thỏa thuận trước khi xem xét nội dung vụ tranh chấp”. Đồng thời, cần có quy định về tạm ngừng hay tạm đình chỉ giải quyết tranh chấp để tạo điều kiện cho các bên thực hiện các thủ tục tiền tố tụng.

Kết luận

Vấn đề định danh sai về điều khoản trọng tài và hệ quả pháp lý trong thực tiễn xét xử là một thách thức phức tạp đòi hỏi sự phối hợp giữa hoàn thiện pháp luật, nâng cao nhận thức của cộng đồng doanh nghiệp và thống nhất trong thực tiễn áp dụng. Những sai sót trong việc định danh trung tâm trọng tài không chỉ gây tổn thất về mặt kinh tế mà còn làm suy giảm niềm tin vào hệ thống trọng tài thương mại.

Để giải quyết hiệu quả vấn đề này, cần có một cách tiếp cận toàn diện bao gồm: hoàn thiện khung pháp lý với các quy định chi tiết và rõ ràng hơn, tăng cường giáo dục pháp luật cho cộng đồng doanh nghiệp, và thống nhất trong thực tiễn áp dụng của các cơ quan tài phán. Chỉ khi đó, hệ thống trọng tài thương mại Việt Nam mới có thể phát huy được hiệu quả tối đa trong việc giải quyết tranh chấp thương mại, góp phần tạo môi trường đầu tư và kinh doanh thuận lợi.

Nhìn về tương lai, xu hướng quốc tế hóa và số hóa trong hoạt động thương mại sẽ đặt ra những yêu cầu mới đối với hệ thống trọng tài. Do đó, việc nghiên cứu và hoàn thiện pháp luật về trọng tài thương mại, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến định danh và thỏa thuận trọng tài, cần được tiếp tục quan tâm và ưu tiên trong thời gian tới.