Thỏa thuận trọng tài là nền tảng quan trọng nhất để xác lập thẩm quyền giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thay vì tòa án. Tuy nhiên, không phải mọi thỏa thuận trọng tài đều tự động có hiệu lực. Bài viết phân tích toàn diện các điều kiện pháp lý, căn cứ vô hiệu, và thách thức thực tiễn liên quan đến hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật Việt Nam.

1. Khái niệm và vai trò của thỏa thuận trọng tài

1.1 Định nghĩa thỏa thuận trọng tài

Theo Điều 3.2 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài là “thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng Trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh”. Đây là cam kết tự nguyện, thể hiện ý chí của các bên trong việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án.

1.2 Vai trò pháp lý

• Cơ sở duy nhất xác lập thẩm quyền: Trọng tài chỉ có quyền giải quyết tranh chấp nếu tồn tại thỏa thuận trọng tài hợp lệ.
• Giới hạn phạm vi tranh chấp: Thỏa thuận xác định loại tranh chấp nào được đưa ra trọng tài (ví dụ: tranh chấp hợp đồng, đầu tư, sở hữu trí tuệ).
• Tính độc lập: Theo Điều 19 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài độc lập với hợp đồng chính. Dù hợp đồng vô hiệu, thỏa thuận trọng tài vẫn có hiệu lực trừ khi vi phạm điều kiện riêng.

2. Điều kiện để thỏa thuận trọng tài có hiệu lực

2.1 Điều kiện về hình thức

Theo Điều 16 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài phải được lập bằng văn bản. Các hình thức sau đều được công nhận:

• Văn bản có chữ ký của các bên.
• Trao đổi qua email, fax, điện tín có xác nhận.
• Dẫn chiếu đến tài liệu khác chứa điều khoản trọng tài (ví dụ: điều lệ công ty).
• Thừa nhận ngầm: Một bên nộp đơn kiện kèm thỏa thuận trọng tài, bên kia không phủ nhận.

Ví dụ: Trong hợp đồng mua bán, điều khoản trọng tài ghi: “Mọi tranh chấp phát sinh sẽ được giải quyết tại Trung tâm Trọng tài thương mại BIGBOSS (BBIAC)”.

2.2 Điều kiện về chủ thể

• Năng lực hành vi dân sự: Người ký kết phải đủ 18 tuổi, không mất năng lực hành vi. Nếu là pháp nhân, người ký phải là đại diện theo pháp luật hoặc được ủy quyền hợp lệ.
• Thẩm quyền ký kết: Trường hợp người đại diện không có thẩm quyền, thỏa thuận vô hiệu trừ khi được phê chuẩn sau đó.

2.3 Điều kiện về nội dung

• Tranh chấp thuộc thẩm quyền trọng tài: Theo Điều 2 Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài chỉ giải quyết tranh chấp thương mại hoặc tranh chấp khác mà pháp luật cho phép. Các tranh chấp về hôn nhân, đất đai, hình sự… không thuộc thẩm quyền trọng tài.
• Không vi phạm điều cấm của pháp luật: Thỏa thuận không được trái với trật tự công, ví dụ: thỏa thuận trọng tài trong hợp đồng buôn lậu.

3. Các trường hợp thỏa thuận trọng tài vô hiệu

Theo Điều 18 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài vô hiệu trong 06 trường hợp. Trong thực tiễn giải quyết tranh chấp, có nhiều trường hợp thỏa thuận trọng tài bị tuyên vô hiệu do không đáp ứng các điều kiện về hiệu lực theo quy định pháp luật. Trước hết, một số loại tranh chấp vốn không thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài, điển hình như tranh chấp về hôn nhân và gia đình. Chẳng hạn, nếu một hợp đồng ly hôn giữa hai vợ chồng có kèm theo điều khoản trọng tài thì điều khoản này sẽ vô hiệu, do việc ly hôn thuộc thẩm quyền riêng biệt của tòa án. Thứ hai, thỏa thuận trọng tài sẽ không có hiệu lực nếu người ký kết không có thẩm quyền đại diện. Ví dụ, một nhân viên công ty ký hợp đồng với điều khoản trọng tài thay cho giám đốc mà không có giấy ủy quyền hợp pháp; nếu công ty không có hành vi xác nhận hay phê chuẩn sau đó, thì điều khoản trọng tài sẽ không ràng buộc được doanh nghiệp. Thứ ba, nếu người ký kết không có năng lực hành vi dân sự, chẳng hạn là người chưa đủ 18 tuổi hoặc đang trong tình trạng mất năng lực hành vi theo quyết định của tòa án, thì thỏa thuận trọng tài cũng bị coi là vô hiệu. Thứ tư, hình thức của thỏa thuận không đảm bảo cũng dẫn đến hậu quả tương tự. Luật quy định thỏa thuận trọng tài phải được lập thành văn bản có chữ ký của các bên; do đó, nếu chỉ thỏa thuận bằng miệng hoặc thể hiện dưới dạng văn bản nhưng không có chữ ký xác nhận, thì không có giá trị pháp lý ràng buộc. Thứ năm, sự vô hiệu của thỏa thuận còn xuất phát từ việc một bên bị lừa dối, đe dọa hoặc cưỡng ép khi ký kết. Ví dụ, nếu một doanh nghiệp nhỏ bị đối tác gây áp lực tài chính, buộc phải ký vào điều khoản trọng tài thì đây là hành vi vi phạm nguyên tắc tự nguyện và sẽ làm mất hiệu lực của thỏa thuận. Cuối cùng, thỏa thuận trọng tài bị coi là vô hiệu nếu nội dung hoặc mục đích của nó vi phạm điều cấm của pháp luật hoặc trái đạo đức xã hội, chẳng hạn như điều khoản trọng tài trong hợp đồng vận chuyển ma túy – một hành vi hình sự không được pháp luật bảo vệ. Những tình huống nêu trên cho thấy vai trò quan trọng của việc xác lập thỏa thuận trọng tài hợp pháp và hợp lệ ngay từ đầu, nhằm đảm bảo tính ổn định và khả năng thực thi của cơ chế giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.

4. Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài

Theo Điều 19 Luật Trọng tài thương mại 2010, thỏa thuận trọng tài tách biệt với hợp đồng chính. Điều này có nghĩa:

• Hợp đồng chính vô hiệu, sửa đổi, hoặc chấm dứt không ảnh hưởng đến hiệu lực của thỏa thuận trọng tài.
• Ngoại lệ: Thỏa thuận trọng tài vô hiệu nếu nguyên nhân làm hợp đồng chính vô hiệu cũng ảnh hưởng đến thỏa thuận (ví dụ: người ký hợp đồng không có năng lực hành vi).
  Ví dụ: Hợp đồng hợp tác đầu tư vô hiệu do gian lận, nhưng điều khoản trọng tài vẫn có hiệu lực nếu được ký bởi người có thẩm quyền.

5. Thực tiễn áp dụng tại Việt Nam

5.1 Thách thức từ việc soạn thảo thỏa thuận

• Thiếu chi tiết: Nhiều doanh nghiệp sử dụng điều khoản trọng tài mơ hồ như “Tranh chấp được giải quyết tại Trọng tài Việt Nam” mà không chỉ rõ trung tâm cụ thể, dẫn đến tranh cãi về thẩm quyền.
• Sai hình thức: 30% thỏa thuận trọng tài bị tòa án tuyên vô hiệu do không đáp ứng yêu cầu văn bản.

5.2 Khó khăn trong xác định thẩm quyền

• Tranh chấp lai: Một số tranh chấp vừa thuộc thẩm quyền trọng tài vừa thuộc tòa án (ví dụ: tranh chấp hợp đồng có yếu tố lao động). Tòa án thường nghiêng về giải thích hẹp, từ chối thẩm quyền trọng tài.
  Xung đột pháp luật: Trong tranh chấp quốc tế, việc áp dụng Luật Trọng tài thương mại 2010 hay quy tắc UNCITRAL vẫn chưa thống nhất.

5.3 Án lệ tiêu biểu

• Vụ án 2020: Tòa án TP.HCM tuyên thỏa thuận trọng tài vô hiệu do bên bị đơn không được thông báo về thủ tục trọng tài, vi phạm Điều 459 Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015.
• Vụ án 2022: Trung tâm Trọng tài VIAC từ chối giải quyết tranh chấp vì điều khoản trọng tài không chỉ định rõ quy tắc tố tụng, vi phạm Điều 16 Luật Trọng tài thương mại.

Khuyến nghị cho doanh nghiệp

1. Soạn thảo thỏa thuận trọng tài hiệu quả

• Rõ ràng, chi tiết: Chỉ định tên trung tâm trọng tài, quy tắc tố tụng, số lượng trọng tài viên, và ngôn ngữ giải quyết.
• Tham khảo mẫu quốc tế: Sử dụng điều khoản trọng tài mẫu của UNCITRAL hoặc các trung tâm uy tín như VIAC, ICC, BBIAC.

Ví dụ mẫu:
“Mọi tranh chấp phát sinh từ hợp đồng này sẽ được giải quyết tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế thương mại BIGBOSS (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng của VIAC, với 03 trọng tài viên và ngôn ngữ giải quyết là tiếng Việt.”

2. Tuân thủ quy định hình thức

• Luôn lập thỏa thuận bằng văn bản có chữ ký, đóng dấu (nếu là pháp nhân).
• Lưu trữ hồ sơ chứng minh việc giao kết (email, biên bản đàm phán).

3. Kiểm tra năng lực chủ thể

• Xác nhận thẩm quyền của người ký kết, đặc biệt trong giao dịch với doanh nghiệp nước ngoài.
• Yêu cầu giấy ủy quyền nếu đại diện ký thay.

Kết luận

Hiệu lực pháp lý của thỏa thuận trọng tài phụ thuộc vào sự tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về hình thức, nội dung và chủ thể. Dù pháp luật Việt Nam đã tiếp thu nhiều nguyên tắc tiến bộ từ Công ước New York 1958 và Luật mẫu UNCITRAL, thực tiễn vẫn tồn tại khoảng cách do hạn chế trong nhận thức và kỹ năng soạn thảo. Để tối ưu hóa hiệu quả, doanh nghiệp cần kết hợp hiểu biết pháp lý với tư vấn từ chuyên gia, đảm bảo thỏa thuận trọng tài trở thành công cụ hữu hiệu bảo vệ quyền lợi trong thương mại toàn cầu.