Việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài đã trở thành một vấn đề quan trọng trong thực tiễn giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam. Nghiên cứu này chỉ ra rằng theo quy định của Luật Trọng tài thương mại 2010 và các văn bản hướng dẫn thi hành, các bên tranh chấp có thể yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời ngay sau khi nộp đơn khởi kiện tại trọng tài, không cần chờ Hội đồng trọng tài được thành lập. Tuy nhiên, việc áp dụng trước khi khởi kiện chỉ được phép trong trường hợp tình thế khẩn cấp đặc biệt và phải đồng thời với việc nộp đơn khởi kiện. Kết quả nghiên cứu cho thấy sự linh hoạt trong cơ chế bảo vệ quyền lợi của các bên tranh chấp, đồng thời đặt ra yêu cầu cao về tính chính đáng và cần thiết của việc áp dụng các biện pháp này.

1. Khung pháp lý về biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài

1.1.Cơ sở pháp lý và định nghĩa

Biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài được quy định cụ thể tại Luật Trọng tài thương mại số 54/2010/QH12, có hiệu lực từ ngày 01/01/2011. Theo quy định tại Điều 48 của Luật này, các bên tranh chấp có quyền yêu cầu Hội đồng trọng tài hoặc Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời theo quy định của Luật và các quy định của pháp luật có liên quan.

Biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài được hiểu là những biện pháp do Hội đồng trọng tài hoặc Tòa án quyết định áp dụng tạm thời nhằm bảo đảm cho việc giải quyết vụ tranh chấp hoặc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên. Đặc trưng của các biện pháp này là tính khẩn cấp và tính tạm thời, được thể hiện bằng việc cơ quan có thẩm quyền ra quyết định áp dụng ngay lập tức và quyết định này sẽ được thi hành ngay sau khi được ban hành.

1.2. Thẩm quyền của các cơ quan trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

Theo quy định tại khoản 1 Điều 48 Luật Trọng tài thương mại 2010, có hai chủ thể có thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài là Tòa án và Hội đồng trọng tài. Điều quan trọng cần lưu ý là Hội đồng trọng tài ở đây phải là một hội đồng chính thức đã được thành lập và có thẩm quyền đối với vụ tranh chấp nhất định.

Nghị quyết 01/2014/NQ-HĐTP của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã làm rõ thêm về thẩm quyền này. Theo khoản 1 Điều 12 của Nghị quyết, một hoặc các bên tranh chấp có quyền làm đơn gửi đến Tòa án có thẩm quyền yêu cầu áp dụng một hoặc một số biện pháp khẩn cấp tạm thời ngay sau khi nộp đơn khởi kiện tại Trọng tài (khi thời điểm tố tụng trọng tài đã bắt đầu) mà không phân biệt Hội đồng trọng tài đã được thành lập hay chưa, Hội đồng trọng tài đã giải quyết tranh chấp hay chưa.

2. Các loại biện pháp khẩn cấp tạm thời có thể áp dụng

2.1. Danh mục biện pháp theo Luật Trọng tài thương mại

Điều 49 khoản 2 Luật Trọng tài thương mại quy định sáu loại biện pháp khẩn cấp tạm thời có thể được áp dụng trong tố tụng trọng tài. Các biện pháp này bao gồm: cấm thay đổi hiện trạng tài sản đang tranh chấp; cấm hoặc buộc bất kỳ bên tranh chấp nào thực hiện một hoặc một số hành vi nhất định nhằm ngăn ngừa các hành vi ảnh hưởng bất lợi đến quá trình tố tụng trọng tài; kê biên tài sản đang tranh chấp; yêu cầu bảo tồn, cất trữ, bán hoặc định đoạt bất kỳ tài sản nào của một hoặc các bên tranh chấp; yêu cầu tạm thời về việc trả tiền giữa các bên; và cấm chuyển dịch quyền về tài sản đối với tài sản đang tranh chấp.

Mỗi loại biện pháp này đều có mục đích cụ thể trong việc bảo vệ quyền lợi của các bên tranh chấp. Biện pháp cấm thay đổi hiện trạng tài sản đang tranh chấp nhằm duy trì nguyên trạng của tài sản để tránh làm ảnh hưởng đến việc giải quyết tranh chấp. Biện pháp kê biên tài sản đang tranh chấp giúp đảm bảo tài sản không bị tẩu tán hoặc chuyển dịch trái phép. Yêu cầu tạm thời về việc trả tiền giữa các bên được áp dụng để kịp thời xử lý những nhu cầu cấp bách của đương sự trong khi chờ Hội đồng trọng tài phán xử.

2.2 So sánh với biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng dân sự

Để hiểu rõ hơn về tính chất đặc thù của biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài, cần so sánh với các biện pháp tương tự trong tố tụng dân sự. Theo Bộ luật Tố tụng dân sự 2015, có tổng cộng 17 biện pháp khẩn cấp tạm thời, nhiều hơn đáng kể so với 6 biện pháp trong tố tụng trọng tài.

Sự khác biệt này phản ánh đặc thù của tố tụng trọng tài, vốn tập trung chủ yếu vào việc bảo vệ tài sản và quyền lợi thương mại của các bên. Trong khi đó, tố tụng dân sự cần giải quyết nhiều loại tranh chấp đa dạng hơn, từ tranh chấp về nhân thân đến các vấn đề phức tạp khác. Tuy nhiên, cả hai hệ thống đều có chung mục tiêu là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, đảm bảo tính hiệu quả của quá trình giải quyết tranh chấp.

3. Điều kiện và thủ tục yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

3.1. Điều kiện áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

Để Hội đồng trọng tài có thể áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, phải đảm bảo bốn điều kiện cơ bản. Thứ nhất, phải có đương sự yêu cầu áp dụng một hoặc một số biện pháp khẩn cấp tạm thời. Thứ hai, người yêu cầu phải cung cấp tài liệu, chứng cứ chứng minh cho sự cần thiết phải áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đó. Thứ ba, người yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đã thực hiện nghĩa vụ bảo đảm về tài chính để bảo đảm việc bồi thường những thiệt hại do việc yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời không đúng gây thiệt hại cho người bị áp dụng. Thứ tư, chưa có đương sự nào yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời.

Điều kiện về nghĩa vụ bảo đảm tài chính đặc biệt quan trọng và nghiêm ngặt hơn so với quy định trong Bộ luật Tố tụng dân sự. Theo Luật Trọng tài thương mại, người yêu cầu áp dụng bất cứ biện pháp khẩn cấp tạm thời nào cũng đều phải thực hiện nghĩa vụ bảo đảm tài chính, trong khi Bộ luật Tố tụng dân sự chỉ yêu cầu điều này đối với một số biện pháp nhất định.

3.2. Thủ tục yêu cầu Hội đồng trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

Thủ tục yêu cầu Hội đồng trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời được quy định chi tiết tại Điều 50 Luật Trọng tài thương mại. Đương sự có nhu cầu phải làm đơn gửi đến Hội đồng trọng tài với các nội dung bắt buộc gồm: ngày, tháng, năm làm đơn; tên, địa chỉ của bên có yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; tên, địa chỉ của bên bị yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; tóm tắt nội dung tranh chấp; lý do cần phải áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; biện pháp khẩn cấp tạm thời cần được áp dụng và các yêu cầu cụ thể.

Kèm theo đơn yêu cầu, bên yêu cầu phải cung cấp cho Hội đồng trọng tài chứng cứ để chứng minh cho sự cần thiết phải áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đó. Sau khi nhận được đơn và chứng cứ, Hội đồng trọng tài sẽ ra văn bản nêu cụ thể số tiền, tài sản mà bên yêu cầu phải thực hiện nghĩa vụ bảo đảm.

Thời hạn xem xét và ra quyết định cũng được quy định khá chặt chẽ. Trong thời hạn 03 ngày làm việc kể từ ngày nhận đơn, ngay sau khi bên yêu cầu đã thực hiện biện pháp bảo đảm theo yêu cầu của Hội đồng trọng tài thì Hội đồng trọng tài xem xét ra quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Trường hợp không chấp nhận yêu cầu, Hội đồng trọng tài thông báo bằng văn bản và nêu rõ lý do cho bên yêu cầu biết.

3.3. Thủ tục yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

Đối với việc yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài, thủ tục được thực hiện theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự với một số điểm đặc thù. Tòa án có thẩm quyền là Tòa án nhân dân cấp tỉnh nơi biện pháp khẩn cấp tạm thời cần được thi hành.

Thời hạn giải quyết yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời của Tòa án cũng được quy định cụ thể. Nếu Thẩm phán xét thấy đơn yêu cầu là có căn cứ và thuộc trường hợp được chấp nhận, Thẩm phán sẽ yêu cầu người yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời thực hiện nghĩa vụ bảo đảm bằng tài sản. Sau đó, trong thời hạn 03 ngày làm việc từ khi người yêu cầu thực hiện xong nghĩa vụ bảo đảm, Thẩm phán phải ra quyết định về việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời.

4. Phân tích khả năng yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp trước khi khởi kiện trọng tài

4.1. Quy định pháp luật về thời điểm yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời

Câu hỏi trung tâm của nghiên cứu này là liệu có thể yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trước khi khởi kiện trọng tài hay không. Để trả lời câu hỏi này, cần phân tích kỹ lưỡng các quy định pháp luật hiện hành.

Theo khoản 1 Điều 12 Nghị quyết 01/2014/NQ-HĐTP, một hoặc các bên tranh chấp có quyền làm đơn gửi đến Tòa án có thẩm quyền yêu cầu áp dụng một hoặc một số biện pháp khẩn cấp tạm thời “ngay sau khi nộp đơn khởi kiện tại Trọng tài (khi thời điểm tố tụng trọng tài đã bắt đầu)”. Điều này có nghĩa là về nguyên tắc, việc yêu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời chỉ có thể thực hiện sau khi đã có đơn khởi kiện trọng tài.

Tuy nhiên, pháp luật cũng quy định một ngoại lệ quan trọng. Theo các quy định về tình thế khẩn cấp trong Bộ luật Tố tụng dân sự, trong trường hợp do tình thế khẩn cấp, cần phải bảo vệ ngay chứng cứ, ngăn chặn hậu quả nghiêm trọng có thể xảy ra thì cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền yêu cầu Tòa án có thẩm quyền ra quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đồng thời với việc nộp đơn khởi kiện.

4.2. Điều kiện tình thế khẩn cấp

Tình thế khẩn cấp được hiểu là những trường hợp đặc biệt cần được giải quyết ngay, không thể chờ đợi hay chậm trễ. Cụ thể, tình thế khẩn cấp phải thỏa mãn một trong các điều kiện sau: tình thế khẩn cấp cần được giải quyết ngay, không thể chờ đợi hay chậm trễ; cần bảo vệ chứng cứ với trường hợp nguồn chứng cứ có thể đang bị tiêu hủy, có nguy cơ bị tiêu hủy hoặc khó có thể thu thập được sau này; ngăn chặn hậu quả nghiêm trọng có thể xảy ra về vật chất hoặc tinh thần.

Trong bối cảnh tố tụng trọng tài, tình thế khẩn cấp có thể xuất hiện khi tài sản đang tranh chấp có nguy cơ bị tẩu tán, chuyển dịch trái phép, hoặc bị hư hỏng, mất giá trị nếu không được bảo vệ kịp thời. Ví dụ, trong các tranh chấp về hàng hóa dễ hư hỏng, tài sản có giá trị cao đang có nguy cơ bị chuyển ra nước ngoài, hoặc các tình huống mà chứng cứ quan trọng có thể bị tiêu hủy.

4.3. Phân tích tính khả thi và hạn chế

Từ phân tích pháp lý trên, có thể kết luận rằng việc yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trước khi khởi kiện trọng tài về mặt nguyên tắc là không được phép. Tuy nhiên, trong những trường hợp tình thế khẩn cấp đặc biệt, có thể yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đồng thời với việc nộp đơn khởi kiện trọng tài.

Điều này có nghĩa là trong thực tiễn, nếu một bên có nhu cầu cấp bách về việc bảo vệ tài sản hoặc chứng cứ trước khi tranh chấp được giải quyết chính thức, họ có thể thực hiện đồng thời hai hành động: nộp đơn khởi kiện trọng tài và yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Việc làm này không vi phạm thỏa thuận trọng tài và không được coi là từ bỏ quyền giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.

Hạn chế chính của cách tiếp cận này là yêu cầu về tính chính đáng và cần thiết của tình thế khẩn cấp phải được chứng minh một cách thuyết phục. Tòa án sẽ xem xét kỹ lưỡng các chứng cứ và tài liệu do bên yêu cầu cung cấp để đánh giá xem có thực sự tồn tại tình thế khẩn cấp hay không. Nếu không đủ căn cứ, yêu cầu sẽ bị từ chối.

5. Thực tiễn áp dụng và các vấn đề phát sinh

5.1.Sự phối hợp giữa Tòa án và Hội đồng trọng tài

Trong thực tiễn, việc có hai cơ quan cùng có thẩm quyền áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đôi khi tạo ra sự phức tạp trong quá trình thực hiện. Một bên có thể đồng thời gửi yêu cầu đến cả Tòa án và Hội đồng trọng tài, dẫn đến khả năng có những quyết định không nhất quán hoặc trùng lặp.

Để giải quyết vấn đề này, pháp luật đã quy định một số nguyên tắc phối hợp. Chẳng hạn, nếu các bên đã yêu cầu Hội đồng trọng tài áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời thì việc này có thể ảnh hưởng đến thẩm quyền của Tòa án. Tuy nhiên, quy định này chưa được làm rõ hoàn toàn trong các văn bản pháp luật hiện hành, cần có thêm hướng dẫn cụ thể để tránh xung đột thẩm quyền.

5.2.Vấn đề thi hành quyết định

Một vấn đề thực tiễn khác là việc thi hành quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Theo quy định tại khoản 5 Điều 50 Luật Trọng tài thương mại, việc thi hành quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời của Hội đồng trọng tài được thực hiện theo quy định của pháp luật về thi hành án dân sự. Điều này có nghĩa là quyết định của Hội đồng trọng tài phải được chuyển đến cơ quan thi hành án để thực hiện.

Trong khi đó, quyết định của Tòa án có thể được thi hành trực tiếp theo thẩm quyền của Tòa án. Sự khác biệt này trong cơ chế thi hành có thể ảnh hưởng đến tốc độ và hiệu quả của việc bảo vệ quyền lợi các bên, đặc biệt trong những tình huống khẩn cấp đòi hỏi phải hành động nhanh chóng.

5.3. Nghĩa vụ bảo đảm tài chính và tính tương xứng

Nghĩa vụ bảo đảm tài chính là một trong những vấn đề phức tạp nhất trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Tòa án phải cân nhắc kỹ lưỡng để xác định mức bảo đảm phù hợp, không quá thấp đến mức không đủ bảo vệ bên bị áp dụng biện pháp, nhưng cũng không quá cao đến mức cản trở quyền tiếp cận công lý của bên yêu cầu.

Việc xác định mức bảo đảm đòi hỏi Tòa án phải dự tính khả năng và mức độ thiệt hại có thể xảy ra đối với người bị áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Trong quá trình này, Thẩm phán có thể đề nghị người yêu cầu tạm tính mức thiệt hại có thể xảy ra, và khi thấy cần thiết, có thể hỏi ý kiến người bị áp dụng biện pháp để họ dự kiến tạm tính thiệt hại có thể xảy ra.

6. Kiến nghị và hướng hoàn thiện

6.1. Cần thiết hoàn thiện quy định pháp luật

Dựa trên phân tích các quy định hiện hành và thực tiễn áp dụng, có thể thấy cần thiết phải hoàn thiện một số quy định pháp luật để tăng tính rõ ràng và hiệu quả của việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trong tố tụng trọng tài. Đầu tiên, cần làm rõ hơn về khái niệm “tình thế khẩn cấp” và các tiêu chí cụ thể để đánh giá tình thế này trong bối cảnh tranh chấp thương mại.

Thứ hai, cần quy định rõ ràng hơn về sự phối hợp giữa Tòa án và Hội đồng trọng tài trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, tránh tình trường xung đột thẩm quyền hoặc quyết định mâu thuẫn. Thứ ba, cần có hướng dẫn cụ thể hơn về cách thức xác định mức bảo đảm tài chính phù hợp cho từng loại biện pháp khẩn cấp tạm thời.

6.2. Tăng cường hiệu quả thực thi

Để tăng cường hiệu quả thực thi, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các cơ quan có liên quan. Cơ quan thi hành án cần được trang bị đầy đủ kiến thức và công cụ để thực hiện các quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời một cách nhanh chóng và hiệu quả.

Đồng thời, cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật để các bên tham gia tranh chấp hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ của mình, cũng như quy trình thủ tục cần thực hiện khi có nhu cầu áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời.

Kết luận

Qua nghiên cứu và phân tích các quy định pháp luật hiện hành, có thể kết luận rằng việc yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời trước khi khởi kiện trọng tài về nguyên tắc không được phép. Tuy nhiên, trong những trường hợp tình thế khẩn cấp đặc biệt, các bên có thể yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời đồng thời với việc nộp đơn khởi kiện trọng tài.

Cơ chế này thể hiện sự cân bằng hợp lý giữa việc tôn trọng thỏa thuận trọng tài của các bên và nhu cầu bảo vệ quyền lợi cấp bách trong những tình huống đặc biệt. Việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời không được coi là vi phạm thỏa thuận trọng tài hay từ bỏ quyền giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.

Để đảm bảo tính hiệu quả và công bằng của cơ chế này, cần có sự hoàn thiện tiếp tục trong quy định pháp luật, đặc biệt là việc làm rõ các tiêu chí đánh giá tình thế khẩn cấp và cơ chế phối hợp giữa các cơ quan có thẩm quyền. Đồng thời, cần tăng cường năng lực thực thi để đảm bảo các quyết định áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời được thực hiện một cách nhanh chóng và hiệu quả, đáp ứng được mục tiêu bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên tranh chấp.