LỰA CHỌN TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI THAY THẾ TÒA ÁN TẠI VIỆT NAM

Tháng 12 30, 2025

Trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế, hệ thống giải quyết tranh chấp ngoài tòa án đã trở thành một cấu phần không thể thiếu của môi trường kinh doanh minh bạch. Tại Việt Nam, việc lựa chọn Trọng tài thương mại thay thế cho cơ chế xét xử tư pháp tại Tòa án phản ánh sự chuyển dịch về tư duy quản trị rủi ro pháp lý, nơi quyền tự quyết của doanh nghiệp được đặt lên hàng đầu để tương thích với nhịp độ thị trường.

1. Khi tranh chấp thương mại không còn là câu chuyện pháp lý thuần túy

1.1. Tranh chấp dưới góc độ tài chính và gánh nặng quản trị dòng tiền

Dưới lăng kính quản trị doanh nghiệp, tranh chấp thực chất là một trạng thái đình trệ của nguồn lực kinh tế. Khi một hợp đồng bị vi phạm, các nghĩa vụ thanh toán bị tạm dừng hoặc tài sản bị kê biên không chỉ làm gián đoạn kế hoạch kinh doanh mà còn tạo ra sự tê liệt trong dòng vốn lưu động. Doanh nghiệp lúc này không chỉ đấu tranh cho lẽ phải về mặt luật pháp, mà thực tế đang nỗ lực khơi thông mạch máu tài chính để duy trì hoạt động sản xuất.

Việc tiền vốn bị kẹt trong các vụ kiện kéo dài tạo ra một khoản chi phí cơ hội khổng lồ. Thay vì được tái đầu tư vào sản xuất, nghiên cứu phát triển hay mở rộng thị trường, nguồn lực này lại bị tiêu tốn vào án phí, phí luật sư và các chi phí vận hành tố tụng. Đối với những doanh nghiệp đang trong giai đoạn tăng trưởng nóng, sự chậm trễ này đôi khi gây ra thiệt hại còn lớn hơn cả giá trị thực tế của tranh chấp ban đầu.

Hơn nữa, tư duy quản trị hiện đại nhìn nhận việc giải quyết mâu thuẫn như một bài toán tối ưu hóa. Thay vì đối đầu gay gắt tại các cơ quan công quyền, các nhà điều hành ưu tiên những cơ chế cho phép họ kiểm soát được lộ trình và chi phí. Mục tiêu cuối cùng không chỉ là một phán quyết “đúng luật”, mà là một kết quả có tính thực tiễn cao, giúp doanh nghiệp sớm kết thúc trạng thái bất ổn để quay lại quỹ đạo tăng trưởng bền vững.

1.2. Mối quan hệ đối tác và bảo mật thông tin chiến lược

Trong nền kinh tế phẳng, mối quan hệ giữa các doanh nghiệp thường dựa trên một mạng lưới cung ứng phức tạp và lâu dài. Một tranh chấp nổ ra không nhất thiết phải dẫn đến sự sụp đổ của mối quan hệ hợp tác. Tuy nhiên, nếu mâu thuẫn này được đưa ra công khai tại Tòa án, tính chất đối kháng và sự hiện diện của công chúng thường làm rạn nứt niềm tin và sự tôn trọng lẫn nhau, khiến khả năng tái hợp tác sau tranh chấp trở nên gần như không thể.

Tính bảo mật thông tin cũng là một yếu tố sống còn đối với giá trị thương hiệu. Các phiên tòa xét xử công khai có thể vô tình tiết lộ những bí mật kinh doanh nhạy cảm, từ chiến lược giá, danh sách khách hàng đến các bí mật công nghệ hoặc những sai sót trong quy trình vận hành nội bộ. Những thông tin này khi rơi vào tay đối thủ cạnh tranh hoặc bị truyền thông khai thác lệch lạc sẽ tạo ra những cuộc khủng hoảng danh tiếng khó có thể vãn hồi.

Lựa chọn một cơ chế kín đáo cho phép các bên giải quyết mâu thuẫn “trong phòng họp đóng kín”. Điều này không chỉ bảo vệ các dữ liệu chiến lược mà còn cho phép các lãnh đạo doanh nghiệp duy trì một thái độ chuyên nghiệp, giữ gìn uy tín với các cổ đông và nhà đầu tư. Sự riêng tư của tố tụng trọng tài chính là lá chắn an toàn nhất để bảo vệ giá trị vô hình của doanh nghiệp trong suốt quá trình xử lý xung đột.

2. Những giới hạn thực tế khi giải quyết tranh chấp tại Tòa án

2.1. Sự cứng nhắc định chế và áp lực về thời gian tố tụng

Hệ thống Tòa án nhân dân vận hành dựa trên các quy định chặt chẽ của Bộ luật Tố tụng Dân sự, với một cấu trúc nhiều cấp từ sơ thẩm, phúc thẩm đến giám đốc thẩm. Mặc dù cấu trúc này được thiết kế để đảm bảo sự thận trọng và công bằng của tư pháp nhà nước, nhưng chính nó lại tạo ra một độ trễ nhất định. Việc một bản án phải đi qua nhiều cấp xét xử thường kéo theo thời gian chờ đợi tính bằng năm, tạo ra sự mệt mỏi và bất an cho các bên tham gia.

Sự cứng nhắc còn thể hiện ở việc tống đạt văn bản, lịch xét xử phụ thuộc hoàn toàn vào sự điều động của cơ quan tư pháp và các thủ tục hành chính nghiêm ngặt. Doanh nghiệp hoàn toàn bị động về mặt thời gian, không thể đẩy nhanh tiến độ ngay cả khi cả hai bên đều mong muốn dứt điểm vụ việc. Trong kinh doanh, “thời gian là tiền bạc”, và sự chậm trễ của bộ máy tư pháp công đôi khi trở thành rào cản ngăn cản sự lưu thông của hàng hóa và tiền tệ.

Thực tế ghi nhận nhiều vụ việc khi có được bản án cuối cùng thì đối tác đã phá sản hoặc cơ hội thị trường đã trôi qua từ lâu. Sự lệch pha giữa tốc độ của luật pháp và tốc độ của thị trường chính là giới hạn lớn nhất khiến Tòa án đôi khi trở thành lựa chọn cuối cùng thay vì là ưu tiên hàng đầu. Tính chung thẩm của phán quyết – điều mà Tòa án khó đáp ứng ngay lập tức – chính là thứ mà các nhà kinh doanh thực thụ luôn khao khát.

2.2. Khoảng cách giữa kiến thức pháp lý và đặc thù chuyên ngành

Thẩm phán là những chuyên gia về luật học, nhưng thực tế xét xử đòi hỏi họ phải đối mặt với vô số loại hình án khác nhau, từ hình sự, dân sự đến hôn nhân gia đình. Điều này tạo ra một thách thức lớn khi họ phải giải quyết các tranh chấp thương mại có tính chuyên môn hóa cao như xây dựng EPC, hàng hải, hay các giao dịch tài chính phái sinh phức tạp. Việc hiểu sai một tập quán thương mại hoặc một điều khoản kỹ thuật có thể dẫn đến những bản án tuy đúng về mặt chữ nghĩa pháp luật nhưng lại xa rời thực tiễn kinh doanh.

Quá trình giải trình tại Tòa án cũng vì thế mà trở nên gian nan hơn cho các luật sư và chuyên gia. Doanh nghiệp phải mất rất nhiều thời gian để “đào tạo” ngược lại cho hội đồng xét xử về các thuật ngữ chuyên môn và quy trình vận hành đặc thù của ngành. Sự thiếu vắng các thẩm phán chuyên biệt cho từng lĩnh vực hẹp trong hệ thống tòa án phổ thông tạo ra một rủi ro về tính chính xác và thực tế của các phán quyết được đưa ra.

Hơn nữa, các tình tiết chứng cứ trong thương mại hiện đại thường tồn tại dưới dạng dữ liệu điện tử hoặc các tiêu chuẩn kỹ thuật quốc tế. Nếu người phân xử không có sự nhạy bén và am hiểu sâu sắc về ngành, việc đánh giá chứng cứ sẽ dễ rơi vào tình trạng máy móc. Khoảng cách giữa tri thức luật học thuần túy và thực tiễn thương mại sôi động chính là điểm yếu mà hệ thống tư pháp công đang nỗ lực nhưng chưa thể khỏa lấp hoàn toàn.

3. Vì sao trọng tài thương mại trở thành lựa chọn thay thế tại Việt Nam

trung tâm trọng tài VIAC — VIAC/VMC tiếp đón và làm việc với Law Society of Singapore và hơn 40 luật sư đến từ Singapore

3.1. Quyền tự quyết và sự linh hoạt trong lựa chọn người giải quyết

Trọng tài thương mại hóa giải các rào cản của tòa án bằng cách trao lại quyền kiểm soát quy trình cho các bên tranh chấp. Doanh nghiệp không phải “chờ đợi” một thẩm phán được chỉ định ngẫu nhiên, mà được quyền lựa chọn trọng tài viên dựa trên danh tiếng, kinh nghiệm và sự am hiểu chuyên sâu về lĩnh vực đang tranh chấp. Điều này đảm bảo rằng người cầm cân nảy mực là người “nói cùng ngôn ngữ” với doanh nghiệp, giúp quá trình tranh tụng trở nên tập trung và hiệu quả hơn.

Tính linh hoạt còn thể hiện ở việc các bên được thỏa thuận về quy tắc tố tụng, ngôn ngữ và địa điểm giải quyết. Đối với các doanh nghiệp Việt Nam ký kết hợp đồng với đối tác nước ngoài, việc chọn một địa điểm trung lập và ngôn ngữ tiếng Anh giúp xóa bỏ rào cản về tâm lý “ưu thế sân nhà”. Trọng tài viên lúc này không chỉ là người phân xử mà còn đóng vai trò là chuyên gia, giúp các bên nhìn nhận vấn đề dưới góc độ chuyên môn thay vì chỉ đối đầu về mặt pháp lý khô khan.

Sự linh hoạt này còn cho phép quy trình tố tụng thích ứng với lịch trình của các bên, giảm thiểu sự gián đoạn trong vận hành doanh nghiệp. Thay vì phải tuân thủ các quy định cứng nhắc về thủ tục hành chính tư pháp, trọng tài cho phép các bên tự thiết kế một lộ trình giải quyết mâu thuẫn phù hợp nhất với điều kiện thực tế của mình. Đây chính là giá trị cốt lõi của “tư pháp tư” – một hệ thống được thiết kế bởi doanh nghiệp và vì doanh nghiệp.

3.2. Tính chung thẩm và khả năng thực thi xuyên biên giới

Về mặt pháp lý, phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm và có hiệu lực thi hành ngay. Khác với bản án của tòa án có thể bị kháng cáo làm kéo dài vụ việc, quyết định của trọng tài dứt điểm mọi tranh cãi về nội dung tranh chấp ngay sau khi được ban hành. Điều này cung cấp cho doanh nghiệp sự dự đoán rõ ràng về mặt thời gian và kết quả, cho phép họ nhanh chóng quyết toán các nghĩa vụ tài chính để đóng lại hồ sơ vụ việc một cách dứt khoát.

Đặc biệt, trong bối cảnh toàn cầu hóa, phán quyết trọng tài sở hữu một “tấm hộ chiếu quyền lực” mang tên Công ước New York 1958. Với sự tham gia của hơn 170 quốc gia, một phán quyết trọng tài được ban hành tại Việt Nam có thể được công nhận và cho thi hành tại hầu khắp các lãnh thổ trên thế giới. Đây là ưu thế tuyệt đối mà hệ thống tòa án quốc gia khó lòng đạt được nếu hai nước chưa ký kết hiệp định tương trợ tư pháp song phương.

Khả năng thực thi xuyên biên giới giúp xóa bỏ nỗi lo của các nhà xuất khẩu Việt Nam khi đối tác nước ngoài vi phạm hợp đồng nhưng tài sản lại nằm ở quốc gia khác. Trọng tài không chỉ là một cơ chế phân xử, mà còn là công cụ bảo đảm quyền lợi tài chính một cách thực chất và mạnh mẽ trên quy mô toàn cầu. Tính thực thi cao chính là chìa khóa giúp trọng tài trở thành lựa chọn ưu tiên trong mọi giao dịch thương mại quốc tế hiện đại.

4. Khi nào doanh nghiệp nên cân nhắc trọng tài thay cho tòa án

4.1. Đối với các tranh chấp có tính kỹ thuật và chuyên môn hóa cao

Doanh nghiệp nên đặc biệt ưu tiên trọng tài khi đối mặt với các tranh chấp phát sinh từ các hợp đồng có độ phức tạp về kỹ thuật như xây dựng hạ tầng, chuyển giao công nghệ cao, hoặc các giao dịch M&A (mua bán và sáp nhập). Trong những lĩnh vực này, việc giải thích một điều khoản hợp đồng thường phụ thuộc vào các tiêu chuẩn ngành quốc tế hơn là các quy định chung của Bộ luật Dân sự. Sự hiện diện của các trọng tài viên là chuyên gia kỹ thuật giúp phán quyết đạt được độ chính xác cao và sát với thực tế vận hành của dự án.

Việc phân tích các lỗi kỹ thuật hay tính toán thiệt hại trong các ngành đặc thù đòi hỏi người phân xử phải có tư duy logic ngành thay vì tư duy luật học thuần túy. Trọng tài cho phép các bên mời thêm các chuyên gia giám định độc lập và làm việc trực tiếp với hội đồng trọng tài trong một quy trình linh hoạt. Điều này giúp loại bỏ những tranh cãi không cần thiết và tập trung nguồn lực vào việc làm sáng tỏ các vấn đề then chốt của vụ việc một cách khoa học nhất.

Hơn nữa, với các tranh chấp về sở hữu trí tuệ hoặc dữ liệu số, tính bảo mật của trọng tài kết hợp với chuyên môn sâu sẽ bảo vệ tài sản trí tuệ của doanh nghiệp khỏi việc bị lộ ra công chúng trong quá trình xét xử. Sự thấu hiểu của trọng tài viên về giá trị của tài sản vô hình sẽ đảm bảo rằng các phán quyết đưa ra có tính đến sự bảo hộ lâu dài cho doanh nghiệp, thay vì chỉ giải quyết các mâu thuẫn ngắn hạn.

4.2. Nhu cầu giữ gìn quan hệ và thực thi phán quyết quốc tế

Khi doanh nghiệp đang trong mối quan hệ hợp tác dài hạn với các đối tác chiến lược nhưng nảy sinh vướng mắc ở một hạng mục cụ thể, trọng tài là con đường để cứu vãn mối quan hệ đó. Quy trình trọng tài thường diễn ra trong không khí ít tính nghi lễ và nặng tính đối thoại hơn so với sự đối đầu căng thẳng tại bục xét xử của Tòa án. Các bên dễ dàng tìm thấy tiếng nói chung và đạt được các thỏa thuận hòa giải có sự hỗ trợ của trọng tài viên, giúp “gương vỡ lại lành” sau khi tranh chấp kết thúc.

Trong các giao dịch với đối tác nước ngoài, việc lựa chọn trọng tài là minh chứng cho sự chuyên nghiệp và thiện chí hội nhập. Nhà đầu tư nước ngoài thường e dè với hệ thống tòa án nội địa của nước sở tại do lo ngại về sự khác biệt ngôn ngữ và tâm lý ưu ái địa phương. Trọng tài cung cấp một cơ chế giải quyết trung lập, công bằng, giúp tăng cường niềm tin đầu tư và đảm bảo rằng phán quyết sẽ được thực thi hiệu quả tại bất kỳ quốc gia nào nơi đối tác có tài sản.

Cuối cùng, việc chọn trọng tài còn giúp doanh nghiệp quản trị rủi ro về mặt chi phí và thời gian một cách chủ động. Thay vì rơi vào một mê lộ tư pháp không rõ ngày kết thúc, doanh nghiệp biết rõ quy tắc tố tụng, biết rõ người phân xử và có thể dự toán được ngân sách cho việc giải quyết tranh chấp. Đây chính là yếu tố then chốt để các nhà lãnh đạo tập trung vào nhiệm vụ quan trọng nhất: vận hành và phát triển doanh nghiệp thay vì bị sa lầy vào những rắc rối pháp lý kéo dài.

5. Cách để giải quyết tranh chấp bằng Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế Bigboss

Để giải quyết tranh chấp hiệu quả qua BBIAC, doanh nghiệp nên bắt đầu bằng việc tích hợp điều khoản trọng tài vào hợp đồng ngay từ đầu, sử dụng mẫu của Trung tâm để tránh tranh chấp về hình thức sau này. Khi tranh chấp phát sinh, nhanh chóng thu thập chứng cứ và nộp đơn khởi kiện trực tuyến qua website BBIAC, kèm phí tạm ứng dựa trên giá trị tranh chấp theo biểu phí minh bạch. Trong quá trình, hợp tác chặt chẽ với Hội đồng bằng cách cung cấp đầy đủ thông tin, đồng thời cân nhắc hòa giải để tiết kiệm thời gian và chi phí – một lựa chọn mà BBIAC khuyến khích.

Sau phán quyết, nếu cần thi hành, liên hệ ngay cơ quan thi hành án địa phương với sự hỗ trợ từ BBIAC để đảm bảo tuân thủ. So với tòa án, phương thức này mang lại lợi ích lớn về tốc độ và bảo mật, đặc biệt phù hợp với doanh nghiệp tham gia chuỗi cung ứng quốc tế. Bằng cách chọn BBIAC, bạn không chỉ giải quyết tranh chấp mà còn đầu tư vào sự ổn định lâu dài cho hoạt động kinh doanh, phù hợp với xu hướng hội nhập kinh tế Việt Nam hiện nay.

5.1 Điều khoản trọng tài mẫu

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung:

(a) số lượng trọng tài viên là [một hoặc ba].

(b) địa điểm trọng tài là [thành phố và/hoặc quốc gia].

(c) luật áp dụng cho hợp đồng là [ ].*

(d) ngôn ngữ trọng tài là [ ].**

Ghi chú:

* Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài

** Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp có ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

5.2. Điều khoản trọng tài mẫu theo thủ tục rút gọn

“Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Thương mại Quốc tế BIGBOSS (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm này. Các bên thỏa thuận rằng tố tụng trọng tài sẽ được tiến hành theo Thủ tục rút gọn quy định tại Điều 39 của Quy tắc tố tụng trọng tài của BBIAC.”

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung: