Tố tụng trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp đang ngày càng phổ biến trong lĩnh vực thương mại tại Việt Nam và trên thế giới. Bài nghiên cứu này sẽ phân tích các nguyên tắc cơ bản của tố tụng trọng tài theo pháp luật Việt Nam và các quy định quốc tế, đồng thời làm rõ ý nghĩa pháp lý và thực tiễn của các nguyên tắc này.

1. Khái niệm tố tụng trọng tài

Tố tụng trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại được các bên thỏa thuận có sự tham gia của bên thứ ba là trọng tài viên và được tiến hành theo trình tự, thủ tục tố tụng do pháp luật quy định. Đây là một phương thức giải quyết tranh chấp có tính chất tài phán phi chính phủ, do các đương sự thỏa thuận lựa chọn để giải quyết các tranh chấp thương mại.

Các hình thức tố tụng trọng tài theo Luật Trọng tài thương mại 2010 của Việt Nam, có hai hình thức tố tụng trọng tài chính:

Trọng tài vụ việc: Là hình thức giải quyết tranh chấp theo quy định của Luật Trọng tài thương mại và trình tự, thủ tục do các bên thỏa thuận.

Trọng tài quy chế: Là hình thức giải quyết tranh chấp tại một Trung tâm trọng tài theo quy định của Luật Trọng tài thương mại và quy tắc tố tụng của Trung tâm trọng tài đó

2. Các nguyên tắc cơ bản của tố tụng trọng tài theo pháp luật Việt Nam

2.1. Nguyên tắc thỏa thuận (principle of agreement)

Nguyên tắc này được coi là nguyên tắc cơ bản nhất (magna cata) trong thủ tục tố tụng trọng tài theo Ủy ban luật thương mại quốc tế của Liên hợp quốc (UNCITRAL). Theo Điều 4 Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài viên phải tôn trọng thỏa thuận của các bên nếu thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và trái đạo đức xã hội.

Trong tố tụng trọng tài, các bên có quyền thỏa thuận về cách thức tiến hành tố tụng, phạm vi thẩm quyền của Hội đồng trọng tài, lựa chọn trung tâm và địa điểm giải quyết tranh chấp. Điều này thể hiện sự tôn trọng đối với quyền tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận được ghi nhận tại khoản 2 Điều 3 Bộ luật dân sự 2015.

2.2 Nguyên tắc độc lập, khách quan, vô tư của trọng tài viên (Independence and Impartiality)

Trọng tài viên phải độc lập, khách quan, vô tư và tuân theo quy định của pháp luật. Nguyên tắc này đảm bảo rằng trọng tài viên “không thể vừa đá bóng, vừa thổi còi”, tức là không được thiên vị bất kỳ bên nào trong quá trình giải quyết tranh chấp.

Luật sư cần nắm vững những tiêu chuẩn quốc tế về nghĩa vụ tiết lộ (disclosure duty) và tính vô tư, khách quan của trọng tài viên để lựa chọn một trọng tài viên phù hợp và kịp thời phản đối những trọng tài viên mà có nghi ngờ về sự vô tư, khách quan.

2.3 Nguyên tắc bình đẳng về quyền và nghĩa vụ của các bên

Các bên tranh chấp đều bình đẳng về quyền và nghĩa vụ. Hội đồng trọng tài có trách nhiệm tạo điều kiện để họ thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình. Nguyên tắc này phù hợp với thông lệ trọng tài quốc tế, đảm bảo các bên được đối xử bình đẳng và tạo điều kiện thuận lợi như nhau để trình bày quan điểm của mình.

Theo Quy tắc trọng tài UNCITRAL, “ủy ban trọng tài có thể tiến hành trọng tài theo cách thức mà ủy ban thấy là phù hợp, với điều kiện là các bên đều được đối xử công bằng và tại bất cứ giai đoạn nào của quá trình tố tụng từng bên có được cơ hội đầy đủ để trình bày vụ việc của mình”.

2.4 Nguyên tắc không công khai trong giải quyết tranh chấp

Giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài được tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác. Đây là điểm đặc biệt của hình thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài so với tố tụng tại Tòa án.

Nguyên tắc này bảo vệ uy tín và đời sống riêng tư của các bên tranh chấp, đồng thời bảo vệ bí mật kinh doanh và các thông tin nhạy cảm của các bên. Tại Việt Nam, Điều 4 Luật Trọng tài thương mại năm 2010 quy định rõ: “Giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài được tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác”.

2.5 Nguyên tắc phán quyết trọng tài là chung thẩm

Phán quyết trọng tài là chung thẩm, có nghĩa là phán quyết không thể bị kháng cáo để xét xử lại bởi bất kỳ một trọng tài hay một Tòa án nào khác. Các bên buộc phải chấp nhận phán quyết của trọng tài viên, chỉ có thể yêu cầu Tòa án hủy phán quyết trong những trường hợp đặc biệt.

Nguyên tắc này giúp việc giải quyết tranh chấp diễn ra nhanh gọn, tiết kiệm thời gian và công sức của các bên so với quá trình tố tụng tại tòa án thông thường.

3. Các nguyên tắc cơ bản của tố tụng trọng tài trong bối cảnh quốc tế

3.1 Nguyên tắc Kompetenz-Kompetenz (thẩm quyền của thẩm quyền)

Đây là một nguyên tắc đặc biệt trong trọng tài quốc tế, cho phép Hội đồng trọng tài có thẩm quyền quyết định về chính thẩm quyền của mình. Nguyên tắc này được coi là một quyền lực đặc biệt và đặc trưng duy nhất của trọng tài quốc tế.

Theo nguyên tắc này, Hội đồng trọng tài có quyền xét xử tranh chấp ngay cả khi hợp đồng (trong đó có thỏa thuận trọng tài) bị cho là vô hiệu. Quyền này được phát triển thông qua luật án lệ và đã trở thành một trong những đặc trưng quan trọng của tố tụng trọng tài quốc tế.

3.2 Nguyên tắc bảo mật thông tin

Tính bảo mật là tập quán trọng tài truyền thống và được tôn trọng rộng rãi ở các quốc gia trên thế giới. Nội dung bảo mật trong trọng tài bao gồm:

1. Các bên tranh chấp tham gia tố tụng trọng tài với tư cách nguyên đơn, bị đơn. Tố tụng trọng tài không có bên có quyền và nghĩa vụ có liên quan, không có bên thứ ba.
2. Tổ chức trọng tài, hội đồng trọng tài, trọng tài viên, các bên trong vụ tranh chấp có nghĩa vụ bảo mật toàn bộ quá trình tố tụng trọng tài.
3. Thành phần tham dự phiên họp giải quyết vụ tranh chấp chỉ có nguyên đơn, bị đơn và/hoặc người đại diện của họ.

3.3 Nguyên tắc tự do thỏa thuận về tố tụng

Theo Luật mẫu về trọng tài thương mại quốc tế của Ủy ban liên hiệp quốc về Luật thương mại quốc tế: “Theo qui định của luật này, các bên được tự do thỏa thuận về tố tụng mà ủy ban Trọng tài phải thực hiện khi tiến hành tố tụng”.

Nguyên tắc này cho phép các bên được quyền tự do thỏa thuận về số lượng trọng tài viên, cách thức chỉ định trọng tài viên, thủ tục tố tụng, ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng trọng tài, và nhiều yếu tố khác của quá trình tố tụng.

4. Một số nội dung quan trọng liên quan đến tố tụng trọng tài

4.1 Chứng cứ trong tố tụng trọng tài

Chứng cứ trong tố tụng trọng tài là một trong những nội dung quan trọng được quy định trong pháp luật trọng tài của các quốc gia. Trên cơ sở đánh giá chứng cứ, Hội đồng trọng tài sẽ đưa ra phán quyết giải quyết tranh chấp.

Các loại chứng cứ trong tố tụng trọng tài thường bao gồm:

• Chứng cứ trong tài liệu
• Lời khai của nhân chứng
• Chứng cứ trong ý kiến, báo cáo của chuyên gia
• Chứng cứ trong kết quả giám định

4.2 Thẩm quyền của Hội đồng Trọng tài

Hội đồng trọng tài có nhiều quyền quan trọng để giúp họ hoàn thành nhiệm vụ giải quyết tranh chấp, bao gồm:

• Quyền ấn định nơi xét xử trọng tài
  Quyền quyết định ngôn ngữ trong tố tụng trọng tài
• Quyền ấn định lịch cho tố tụng
• Quyền tổ chức các phiên họp xét xử
• Quyền lắng nghe các nhân chứng
• Quyền chỉ định các chuyên gia
• Quyền xác định luật áp dụng cho tố tụng và nội dung của vụ tranh chấp

4.3 Thành lập Hội đồng Trọng tài

Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam quy định cụ thể về thành lập Hội đồng Trọng tài gồm ba trọng tài viên hoặc trọng tài viên duy nhất.

Đối với Hội đồng Trọng tài gồm ba trọng tài viên, nguyên đơn phải chọn hoặc yêu cầu Trung tâm chỉ định một trọng tài viên. Bị đơn cũng phải chọn một trọng tài viên hoặc yêu cầu Trung tâm chỉ định một trọng tài viên trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày tiếp theo của ngày nhận được Thông báo, Đơn khởi kiện.

Đối với trường hợp trọng tài viên duy nhất, các bên phải thống nhất chọn hoặc yêu cầu Trung tâm chỉ định trọng tài viên duy nhất trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày tiếp theo của ngày Bị đơn nhận được Thông báo, Đơn khởi kiện.

4.4 Thời điểm bắt đầu tố tụng trọng tài

Theo Điều 31 Luật Trọng tài thương mại 2010, tố tụng trọng tài bắt đầu từ thời điểm bị đơn nhận được đơn khởi kiện. Theo Quy tắc trọng tài UNCITRAL, “Tố tụng trọng tài sẽ được coi là bắt đầu từ ngày mà Bị đơn nhận được Thông báo ra Trọng tài”.

Kết luận

Các nguyên tắc cơ bản của tố tụng trọng tài tạo nên khung pháp lý vững chắc cho việc giải quyết tranh chấp thương mại theo phương thức trọng tài. Những nguyên tắc này không chỉ đảm bảo tính hiệu quả, công bằng và bảo mật của quy trình giải quyết tranh chấp, mà còn tôn trọng quyền tự do thỏa thuận của các bên.

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, việc nắm vững và áp dụng đúng các nguyên tắc tố tụng trọng tài có ý nghĩa quan trọng đối với các doanh nghiệp và luật sư Việt Nam. Hiểu rõ những nguyên tắc này sẽ giúp các bên tranh chấp lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp phù hợp, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình một cách hiệu quả.

Đồng thời, việc nghiên cứu và phát triển các nguyên tắc tố tụng trọng tài cũng góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về trọng tài thương mại tại Việt Nam, đưa phương thức giải quyết tranh chấp này ngày càng gần hơn với các chuẩn mực và thông lệ quốc tế.