Trong bối cảnh hệ thống pháp luật Việt Nam ngày càng hoàn thiện, việc giải quyết tranh chấp bằng phương thức hòa giải đã trở thành một công cụ quan trọng, phản ánh xu hướng tôn trọng tính tự nguyện và quyền tự quyết của các bên. Tuy nhiên, hòa giải không phải là một khái niệm đồng nhất, mà tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, trong đó nổi bật là hòa giải theo Luật Tố tụng dân sự (hòa giải tại tòa án) và hòa giải thương mại ngoài tòa án. Bài viết này phân tích sâu sắc sự khác biệt giữa hai mô hình trên, từ cơ sở pháp lý, thủ tục, vai trò của hòa giải viên đến hiệu lực pháp lý của kết quả hòa giải, qua đó làm rõ đặc thù và giá trị ứng dụng của từng phương thức trong thực tiễn giải quyết tranh chấp.

1. Hòa giải trong tố tụng dân sự

1.1. Khái niệm hòa giải trong tố tụng dân sự

Hòa giải trong tố tụng dân sự là một thủ tục bắt buộc trong quá trình giải quyết vụ án dân sự tại tòa án, được quy định tại Điều 10 Bộ luật Tố tụng Dân sự (BLTTDS) năm 2015. Theo đó, tòa án có trách nhiệm tiến hành hòa giải và tạo điều kiện thuận lợi để các đương sự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ việc dân sự. Hòa giải là một nguyên tắc tố tụng quan trọng, thể hiện quyền tự định đoạt của các đương sự, đồng thời là biện pháp nhằm giảm tải cho hệ thống tòa án, tiết kiệm thời gian, chi phí cho Nhà nước và các bên liên quan.

Bên cạnh Điều 10, các quy định cụ thể về hòa giải còn được thể hiện tại các điều 205, 206, 207, 208 BLTTDS 2015. Theo đó, trong thời hạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm vụ án, tòa án phải tiến hành hòa giải để các đương sự thỏa thuận với nhau về việc giải quyết vụ án, trừ các trường hợp không được hòa giải hoặc không thể tiến hành hòa giải theo quy định tại Điều 206 và 207.

1.2. Đặc điểm và thủ tục hòa giải tại tòa án

Hòa giải trong tố tụng dân sự mang tính chất tố tụng, được thực hiện bởi thẩm phán hoặc hòa giải viên của tòa án với vai trò trung gian hỗ trợ các bên tranh chấp thương lượng, thỏa thuận về việc giải quyết vụ án. Đây là một phần không thể tách rời của quá trình tố tụng dân sự, có giá trị pháp lý bắt buộc trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm.

Các đặc điểm nổi bật của hòa giải trong tố tụng dân sự gồm:

• Tính bắt buộc: Ngoại trừ các trường hợp không được hòa giải (như vụ án liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người thứ ba không có mặt, vụ án không thể hòa giải, vụ án được giải quyết theo thủ tục rút gọn…), tòa án phải tiến hành hòa giải trước khi đưa vụ án ra xét xử.
• Tính tố tụng: Hòa giải được thực hiện trong khuôn khổ tố tụng, dưới sự điều hành của thẩm phán, tuân thủ các quy định về trình tự, thủ tục của BLTTDS 2015.
• Tính hỗ trợ và trung gian: Thẩm phán hoặc hòa giải viên không quyết định kết quả, mà chỉ đóng vai trò hỗ trợ, hướng dẫn, tạo điều kiện để các bên tự thỏa thuận.
• Giá trị pháp lý của kết quả hòa giải: Nếu các bên hòa giải thành, tòa án lập biên bản hòa giải thành và ra quyết định công nhận sự thỏa thuận, quyết định này có hiệu lực pháp luật như bản án, được thi hành theo thủ tục thi hành án dân sự.

1.3. Ý nghĩa của hòa giải trong tố tụng dân sự

Hòa giải tại tòa án có ý nghĩa thực tiễn sâu sắc, góp phần:

• Bảo đảm quyền tự định đoạt của các đương sự: Tạo cơ hội cho các bên tự giải quyết tranh chấp dựa trên sự tự nguyện, không bị áp đặt bởi phán quyết của tòa án.
• Giảm tải cho hệ thống tư pháp: Nhiều vụ việc được giải quyết dứt điểm ngay từ giai đoạn hòa giải, không cần mở phiên tòa xét xử, tiết kiệm nguồn lực cho Nhà nước và xã hội.
• Bảo tồn quan hệ xã hội: Hòa giải giúp duy trì, khôi phục quan hệ giữa các bên, đặc biệt quan trọng trong các tranh chấp gia đình, dân sự, kinh doanh thương mại.
• Tăng tính hiệu quả và khả năng tự nguyện thi hành: Các thỏa thuận đạt được qua hòa giải thường được các bên tự nguyện thực hiện, hạn chế khiếu nại, kháng cáo kéo dài.

1.4. Các trường hợp không được hoặc không thể hòa giải

BLTTDS 2015 quy định rõ các trường hợp không được hòa giải (Điều 206) và không tiến hành hòa giải được (Điều 207), ví dụ:

• Vụ án không thể hòa giải do một bên mất năng lực hành vi dân sự, không có người đại diện hợp pháp.
• Vụ án liên quan đến tài sản bị tịch thu, bị kê biên.
• Một bên hoặc cả hai bên vắng mặt không có lý do chính đáng dù đã được triệu tập hợp lệ.

Việc xác định đúng các trường hợp này là điều kiện tiên quyết để tòa án quyết định có tiến hành hòa giải hay không, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan.

2. Hòa giải thương mại ngoài tòa án

2.1. Khái niệm và cơ sở pháp lý

Hòa giải thương mại ngoài tòa án là phương thức giải quyết tranh chấp thương mại do các bên thỏa thuận, với sự hỗ trợ của hòa giải viên thương mại hoặc tổ chức hòa giải thương mại, được điều chỉnh bởi Nghị định 22/2017/NĐ-CP. Khác với hòa giải trong tố tụng dân sự, hòa giải thương mại hoàn toàn tự nguyện, không phụ thuộc vào thủ tục tố tụng, được tiến hành bên ngoài hệ thống tư pháp nhà nước.

Theo Điều 3 Nghị định 22/2017/NĐ-CP, hòa giải thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp thương mại do các bên thỏa thuận và được hòa giải viên thương mại làm trung gian hòa giải hỗ trợ giải quyết tranh chấp theo quy định của Nghị định này. Thỏa thuận hòa giải là sự thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết tranh chấp (đã phát sinh hoặc có thể phát sinh) bằng phương thức hòa giải.

2.2. Đặc điểm và nguyên tắc

Hòa giải thương mại ngoài tòa án có những đặc điểm nổi bật sau:

• Tính tự nguyện: Các bên hoàn toàn tự nguyện lựa chọn hòa giải, tự do quyết định việc tham gia, tiếp tục hay chấm dứt hòa giải bất cứ lúc nào.
• Tính linh hoạt: Các bên có thể thỏa thuận về quy trình, thời gian, địa điểm, người hòa giải, thậm chí cả phương pháp hòa giải. Nếu không có thỏa thuận, hòa giải viên sẽ đề xuất quy trình phù hợp.
• Tính bảo mật: Thông tin liên quan đến vụ việc hòa giải phải được giữ bí mật, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác hoặc pháp luật có quy định khác. Đây là điểm mạnh so với tố tụng công khai tại tòa án.
• Tính bình đẳng: Các bên tranh chấp được đối xử bình đẳng về quyền và nghĩa vụ trong quá trình hòa giải.
• Tính thỏa thuận: Kết quả hòa giải chỉ có giá trị khi các bên đạt được thỏa thuận và thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội, không nhằm trốn tránh nghĩa vụ, không xâm phạm quyền của bên thứ ba.

2.3. Tính chất pháp lý

• Hòa giải tại tòa án:
  Mang tính công quyền, gắn liền với quy trình tố tụng. Kết quả hòa giải thành được công nhận bằng quyết định của tòa án, có giá trị thi hành ngay mà không cần thông qua xét xử. Ngược lại, nếu hòa giải thất bại, vụ án sẽ được đưa ra xét xử theo thủ tục thông thường.
  Ví dụ: Trong các vụ án ly hôn, tòa án bắt buộc phải hòa giải trước khi ra phán quyết, trừ trường hợp một bên vắng mặt hoặc từ chối tham gia.
• Hòa giải thương mại ngoài tòa án:
  Mang tính dân sự, dựa trên thỏa thuận tự nguyện giữa các bên. Thỏa thuận hòa giải thành không có giá trị thi hành ngay, mà phải được tòa án công nhận thông qua thủ tục riêng (Chương XXXIII Bộ luật Tố tụng dân sự 2015). Quy trình này đảm bảo tính linh hoạt, cho phép các bên tự thiết kế phương án giải quyết phù hợp với lợi ích chung.

2.4. Thẩm quyền và điều kiện áp dụng

• Hòa giải tại tòa án:
  Chỉ áp dụng cho các tranh chấp thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án, như tranh chấp dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại. Một số trường hợp bị loại trừ, chẳng hạn tranh chấp liên quan đến tài sản nhà nước hoặc giao dịch trái đạo đức xã hội (Điều 206 BLTTDS 2015).
• Hòa giải thương mại ngoài tòa án:
  Áp dụng cho mọi tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại, bao gồm cả tranh chấp giữa doanh nghiệp và cá nhân. Phạm vi rộng hơn, cho phép giải quyết cả những tranh chấp chưa được pháp luật chuyên ngành quy định cụ thể.

3. Bản chất pháp lý của hòa giải viên trong hai mô hình

3.1. Hòa giải tại tòa án

Theo Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015, hòa giải viên trong tố tụng dân sự thường do Thẩm phán đảm nhiệm hoặc các hòa giải viên được Tòa án bổ nhiệm. Vai trò này mang tính quyền lực nhà nước, gắn liền với trách nhiệm đảm bảo tính hợp pháp của thỏa thuận. Thẩm phán phải phân tích hậu quả pháp lý, đồng thời chịu áp lực từ chỉ tiêu hòa giải thành (đạt 60% tổng số vụ án).

Ví dụ: Trong tranh chấp ly hôn, Thẩm phán vừa đóng vai trò hòa giải viên vừa phải đảm bảo thỏa thuận phân chia tài sản không vi phạm nguyên tắc bình đẳng giới theo Luật Hôn nhân và Gia đình.

3.2. Hòa giải thương mại ngoài tòa án

Hòa giải viên thương mại được lựa chọn tự do bởi các bên tranh chấp, đáp ứng tiêu chuẩn:

• Có bằng đại học và 2 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực liên quan;
• Độc lập, vô tư, có kỹ năng đàm phán (Điều 7 Nghị định 22/2017).
  Khác với Thẩm phán, họ không có quyền áp đặt giải pháp, chỉ hỗ trợ các bên tìm điểm chung dựa trên lợi ích kinh doanh

4. Hiệu lực pháp lý và cơ chế công nhận

4.1. Hòa giải tại tòa án

Kết quả hòa giải thành được ghi nhận bằng biên bản hòa giải thành và được tòa án ra quyết định công nhận. Quyết định này có giá trị thi hành ngay, tương đương với bản án hoặc quyết định đã có hiệu lực pháp luật. Nếu một bên không tự nguyện thi hành, bên kia có thể yêu cầu cưỡng chế thông qua cơ quan thi hành án. Điều này đảm bảo tính ràng buộc cao, nhưng đồng thời cũng làm giảm tính linh hoạt của thỏa thuận.

4.2. Hòa giải thương mại ngoài tòa án

Thỏa thuận hòa giải thành chỉ trở thành căn cứ pháp lý khi được tòa án công nhận thông qua thủ tục riêng (Điều 416–419 BLTTDS 2015). Quy trình này yêu cầu các bên nộp đơn đề nghị kèm theo biên bản hòa giải và bằng chứng về tính tự nguyện. Tòa án sẽ kiểm tra tính hợp pháp của thỏa thuận, đặc biệt là việc tuân thủ điều cấm của luật và đạo đức xã hội. Ưu điểm của cơ chế này là duy trì tính mềm dẻo của thỏa thuận, nhưng nhược điểm là làm kéo dài thời gian giải quyết do phải trải qua hai giai đoạn (hòa giải và công nhận).

4.3. Ưu điểm và hạn chế

Hòa giải tại tòa án

• Ưu điểm:
  • Đảm bảo tính pháp lý cao nhờ sự giám sát của tòa án.
  • Tiết kiệm thời gian và chi phí so với xét xử toàn phần.
  • Phù hợp với các tranh chấp có tính chất phức tạp, đòi hỏi sự can thiệp của cơ quan công quyền.
• Hạn chế:
  • Thiếu linh hoạt do bị ràng buộc bởi thủ tục tố tụng.
  • Áp lực tâm lý từ môi trường tòa án có thể cản trở đàm phán.
  • Không phù hợp với tranh chấp đòi hỏi bảo mật cao.

Hòa giải thương mại ngoài tòa án

• Ưu điểm:
  • Bảo đảm tính bảo mật tuyệt đối, vì thông tin tranh chấp không được công khai.
  • Linh hoạt trong việc lựa chọn hòa giải viên và thiết kế phương án giải quyết.
  • Duy trì quan hệ hợp tác giữa các bên nhờ cơ chế thương lượng không đối đầu.

• Hạn chế:
  • Thiếu cơ chế cưỡng chế thi hành trực tiếp.
  • Phụ thuộc vào thiện chí của các bên trong việc tuân thủ thỏa thuận.
  • Chi phí hòa giải viên chuyên nghiệp có thể cao, đặc biệt với tranh chấp quốc tế.

5. Xu hướng phát triển và giải pháp hoàn thiện

Thách thức chung

Cả hai phương thức đều đối mặt với những thách thức như:

• Thiếu nhận thức: Nhiều doanh nghiệp và cá nhân vẫn ưu tiên khởi kiện trực tiếp thay vì hòa giải.
• Hạn chế về nguồn lực: Số lượng hòa giải viên có chuyên môn sâu và kinh nghiệm thực tiễn còn ít, đặc biệt ở địa phương.
• Thiếu cơ chế phối hợp: Giữa tòa án và các tổ chức hòa giải thương mại chưa có sự liên thông trong công nhận kết quả hòa giải.

Giải pháp đề xuất

1. Nâng cao nhận thức: Tổ chức các hội thảo đào tạo về lợi ích của hòa giải, đặc biệt trong cộng đồng doanh nghiệp.
2. Hoàn thiện khung pháp lý: Sửa đổi Bộ luật Tố tụng dân sự để đơn giản hóa thủ tục công nhận kết quả hòa giải thương mại.
3. Phát triển mạng lưới hòa giải viên: Xây dựng tiêu chuẩn quốc gia cho hòa giải viên và khuyến khích thành lập các trung tâm hòa giải chuyên ngành.
4. Ứng dụng công nghệ: Triển khai hòa giải trực tuyến để tăng tính tiếp cận, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập quốc tế

Kết luận

Sự khác biệt giữa hòa giải theo Luật Tố tụng dân sự và hòa giải thương mại ngoài tòa án phản ánh tính đa dạng của các phương thức giải quyết tranh chấp tại Việt Nam. Trong khi hòa giải tại tòa án mang lại sự ràng buộc pháp lý mạnh mẽ, thì hòa giải thương mại lại tối ưu hóa tính tự nguyện và bảo mật. Việc lựa chọn phương thức nào phụ thuộc vào bản chất tranh chấp, mục tiêu của các bên và yêu cầu về hiệu quả. Để phát huy tối đa tiềm năng của cả hai mô hình, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao năng lực đội ngũ hòa giải viên và thúc đẩy văn hóa hòa giải trong xã hội.