Tóm tắt vấn đề

 

Trong bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế, việc các doanh nghiệp sử dụng thỏa thuận bảo mật thông tin và không cạnh tranh như một công cụ bảo vệ lợi ích kinh doanh đang ngày càng trở nên phổ biến. Tuy nhiên, khi phát sinh tranh chấp, việc xác định thẩm quyền giải quyết giữa Tòa án và Trọng tài thương mại thường gặp nhiều vướng mắc, nhất là trong mối quan hệ chồng lấn giữa luật lao động và pháp luật dân sự – thương mại.

Án lệ số 69/2023/AL do Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao thông qua đã góp phần làm rõ cơ sở pháp lý và lập luận để xác định Trọng tài thương mại có thẩm quyền giải quyết tranh chấp liên quan đến thỏa thuận bảo mật thông tin và không cạnh tranh, nếu các bên có thỏa thuận trọng tài hợp lệ.

 

Tình huống pháp lý và nội dung án lệ

 

Trong vụ việc được chọn làm án lệ, người lao động và người sử dụng lao động đã ký kết một thỏa thuận bảo mật thông tin và không cạnh tranh với các nội dung cơ bản: sau khi chấm dứt hợp đồng lao động, người lao động không được thực hiện công việc tương tự hoặc cạnh tranh với người sử dụng lao động trong thời hạn nhất định. Thỏa thuận cũng xác lập rõ ràng điều khoản trọng tài, quy định tranh chấp phát sinh sẽ do Trọng tài thương mại giải quyết.

Khi tranh chấp phát sinh, Tòa án nhân dân cấp sơ thẩm và phúc thẩm đều xác định rằng đây là tranh chấp trong lĩnh vực lao động và do đó thuộc thẩm quyền của Tòa án. Tuy nhiên, cấp giám đốc thẩm – đồng thời là nội dung được chọn làm án lệ – đã đưa ra một hướng tiếp cận khác.

 

Vấn đề pháp lý được đặt ra

 

Vấn đề trung tâm của án lệ là: Tranh chấp phát sinh từ thỏa thuận bảo mật thông tin và không cạnh tranh có bị chi phối bởi quan hệ lao động hay không? Và nếu không, liệu Trọng tài thương mại có thẩm quyền giải quyết tranh chấp đó dựa trên thỏa thuận trọng tài giữa các bên?

 

Giải pháp pháp lý được Án lệ xác lập

 

Hội đồng Thẩm phán xác định rằng: “Thỏa thuận bảo mật thông tin và không cạnh tranh là một thỏa thuận dân sự độc lập, không phải là một phần cấu thành hợp đồng lao động. Mặc dù nó được ký kết giữa người lao động và người sử dụng lao động, nhưng về bản chất pháp lý, đây là thỏa thuận song phương có đối tượng và mục đích vượt ra ngoài phạm vi điều chỉnh của Bộ luật Lao động”.

Theo đó, thẩm quyền giải quyết tranh chấp phải được xác định trên cơ sở bản chất của tranh chấp và ý chí tự do của các bên. Khi thỏa thuận này có điều khoản trọng tài hợp lệ, phù hợp với Luật Trọng tài thương mại 2010, thì Trọng tài thương mại đương nhiên có thẩm quyền giải quyết.

Hội đồng Thẩm phán bác bỏ quan điểm cho rằng mọi tranh chấp phát sinh giữa người lao động và người sử dụng lao động đều phải do Tòa án giải quyết, nếu thỏa thuận giữa họ không phải là quan hệ lao động thuần túy.

 

Phân tích bản chất pháp lý của thỏa thuận không cạnh tranh và thẩm quyền của Trọng tài thương mại

 

Về bản chất pháp lý của thỏa thuận không cạnh tranh

 

Trong lý luận pháp luật, thỏa thuận không cạnh tranh được coi là một dạng hợp đồng dân sự đặc biệt, xuất phát từ nguyên tắc tự do thỏa thuận (tự do hợp đồng) được ghi nhận tại Điều 3 Bộ luật Dân sự 2015. Mặc dù thường được ký kết trong bối cảnh quan hệ lao động, nhưng mục tiêu của loại thỏa thuận này lại nhằm bảo vệ bí mật thương mại, quyền sở hữu trí tuệ và lợi ích kinh doanh của doanh nghiệp – những yếu tố không nằm trong phạm vi điều chỉnh trực tiếp của luật lao động. Do đó, thỏa thuận không cạnh tranh là một thỏa thuận độc lập với hợp đồng lao động. 

 

Về thẩm quyền của Trọng tài thương mại

 

Theo khoản 1 Điều 2 và Điều 5 Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài có thẩm quyền giải quyết tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại hoặc các tranh chấp khác nếu các bên có thỏa thuận trọng tài. Khi thỏa thuận không cạnh tranh là một hợp đồng dân sự độc lập, việc xác lập cơ chế trọng tài trong đó sẽ phát sinh hiệu lực theo nguyên tắc Lex Specialis – luật chuyên ngành được ưu tiên áp dụng.

Việc từ chối công nhận thẩm quyền của trọng tài trong trường hợp này sẽ dẫn đến xung đột luật không cần thiết, làm suy yếu nguyên tắc tôn trọng thỏa thuận trọng tài – vốn được xem là nền tảng trong hệ thống pháp lý hiện đại và nhất quán với Công ước New York 1958 mà Việt Nam là thành viên.

 

Ý nghĩa và tác động thực tiễn

 

Án lệ số 69/2023/AL đóng vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển lý luận và thực tiễn áp dụng pháp luật tại Việt Nam, cụ thể thể hiện qua các phương diện:

Thứ nhất, án lệ này góp phần thiết lập ranh giới pháp lý rõ ràng giữa quan hệ lao động và các quan hệ dân sự – thương mại có liên quan, đặc biệt trong bối cảnh doanh nghiệp hiện đại nơi các loại hình thỏa thuận ngày càng đa dạng và phức tạp. Việc xác định đúng bản chất pháp lý của thỏa thuận không cạnh tranh và thỏa thuận bảo mật thông tin là cơ sở cần thiết để lựa chọn cơ chế giải quyết tranh chấp phù hợp.

Thứ hai, án lệ tạo nền tảng quan trọng cho việc tăng cường an toàn pháp lý cho doanh nghiệp trong hoạt động thương mại và quản trị nhân sự, thông qua việc ghi nhận tính hợp pháp và hiệu lực của các công cụ bảo vệ lợi ích cạnh tranh và bí mật kinh doanh mà doanh nghiệp có thể chủ động áp dụng trong khuôn khổ pháp luật dân sự.

Thứ ba, bằng việc khẳng định thẩm quyền giải quyết của Trọng tài thương mại đối với tranh chấp phát sinh từ các thỏa thuận không thuộc phạm vi điều chỉnh của pháp luật lao động, án lệ đồng thời tái khẳng định vai trò của Trọng tài thương mại như một cơ chế giải quyết tranh chấp mang tính chuyên nghiệp, linh hoạt, hiệu quả và phù hợp với thông lệ quốc tế.

Thứ tư, với tính chất định hướng áp dụng thống nhất, án lệ số 69/2023/AL góp phần hạn chế sự tùy nghi trong hoạt động xét xử của các cấp tòa án, qua đó nâng cao tính dự đoán được của pháp luật và củng cố niềm tin của cộng đồng doanh nghiệp đối với hệ thống tư pháp.

 

Kết luận

 

Án lệ số 69/2023/AL không chỉ là một lời khẳng định giá trị pháp lý của thỏa thuận trọng tài trong thỏa thuận không cạnh tranh, mà còn là bước tiến quan trọng trong quá trình hài hòa hóa pháp luật Việt Nam với các chuẩn mực quốc tế về quyền tự do thỏa thuận, bảo vệ lợi ích doanh nghiệp và phát triển cơ chế giải quyết tranh chấp phi tư pháp.

Việc tiếp tục nghiên cứu, vận dụng và mở rộng hướng tư duy từ án lệ này sẽ góp phần nâng cao chất lượng xét xử, tăng cường hiệu lực của cơ chế trọng tài và thúc đẩy một môi trường kinh doanh an toàn, ổn định và minh bạch hơn tại Việt Nam.