1.Khái niệm và đặc điểm của trọng tài thương mại

1.1 Khái niệm trọng tài thương mại

Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại được các bên thỏa thuận và được tiến hành theo trình tự, thủ tục do pháp luật quy định. Đây là một phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án, dựa trên sự thỏa thuận tự nguyện của các bên, theo đó họ đồng ý để một hoặc nhiều người thứ ba độc lập (gọi là trọng tài viên) đưa ra phán quyết có giá trị ràng buộc đối với tranh chấp của họ.

Theo định nghĩa của Viện Nghiên Cứu Pháp Luật Phía Nam, trọng tài là một tiến trình giải quyết tranh chấp có tính riêng biệt, là phương thức giải quyết tranh chấp có tính chất tài phán phi chính phủ do các đương sự thỏa thuận lựa chọn để giải quyết tranh chấp thương mại. Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết thông qua hoạt động của trọng tài viên với tư cách là bên thứ ba độc lập nhằm chấm dứt các xung đột bằng việc đưa ra phán quyết trọng tài buộc các bên tôn trọng và thực hiện.

Bản chất của trọng tài là thiết chế tài phán tư, không nằm trong hệ thống cơ quan tư pháp của quốc gia, nên đã trở thành một xu thế được thương nhân lựa chọn trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Điều này xuất phát từ nhu cầu có một cơ chế giải quyết tranh chấp linh hoạt, bảo mật và phù hợp với tính chất của các giao dịch thương mại, đặc biệt là thương mại quốc tế.

1.2 Đặc điểm của trọng tài thương mại

Trọng tài thương mại có những đặc điểm cơ bản sau đây:

Thứ nhất, thẩm quyền giải quyết của trọng tài dựa trên sự thỏa thuận của các bên tranh chấp. Trọng tài chỉ giải quyết tranh chấp thương mại khi có yêu cầu của các bên và tranh chấp đó phải thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài. Việc yêu cầu giải quyết tranh chấp của các bên được ghi nhận bằng thỏa thuận trọng tài, thỏa thuận này có thể được lập trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp.

Thứ hai, phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm đối với các bên. Theo quy định tại khoản 5 Điều 61 Luật Trọng tài thương mại 2010, phán quyết trọng tài là chung thẩm và có hiệu lực kể từ ngày ban hành. Điều này có nghĩa là phán quyết trọng tài không thể bị kháng cáo hay kháng nghị về nội dung như bản án của tòa án.

Thứ ba, trọng tài có phạm vi giải quyết tranh chấp bị giới hạn. Không phải mọi loại tranh chấp đều có thể giải quyết bằng trọng tài. Theo quy định của pháp luật, trọng tài chỉ có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại, tranh chấp phát sinh giữa các bên trong đó ít nhất một bên có hoạt động thương mại, và các tranh chấp khác mà pháp luật quy định được giải quyết bằng trọng tài.

Thứ tư, quy trình tố tụng trọng tài có tính linh hoạt cao. Các bên tranh chấp có quyền thỏa thuận về nhiều vấn đề trong tố tụng trọng tài như lựa chọn trọng tài viên, địa điểm trọng tài, ngôn ngữ trọng tài, thủ tục tố tụng áp dụng, và thậm chí cả luật áp dụng để giải quyết tranh chấp.

Thứ năm, tố tụng trọng tài được bảo mật. Khác với tố tụng tại tòa án thường được tiến hành công khai, thủ tục tố tụng trọng tài thường được giữ bí mật, trừ khi các bên có thỏa thuận khác, giúp bảo vệ uy tín và bí mật kinh doanh của các bên.

2. Các hình thức trọng tài

Theo quy định của Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài thương mại tồn tại dưới hai hình thức cơ bản: trọng tài vụ việc (ad-hoc) và trọng tài thường trực (trọng tài quy chế).

2.1 Trọng tài vụ việc (ad-hoc)

Trọng tài vụ việc là hình thức trọng tài do các bên tranh chấp thỏa thuận thành lập để giải quyết tranh chấp cụ thể và tự giải thể khi giải quyết xong tranh chấp đó. Theo khoản 7 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài vụ việc được định nghĩa là “hình thức giải quyết tranh chấp theo quy định của Luật này và trình tự, thủ tục do các bên thỏa thuận”.

Đặc điểm của trọng tài vụ việc bao gồm:

• Không có trụ sở cố định, không có bộ máy giúp việc thường trực, không có danh sách trọng tài viên và quy tắc tố tụng của riêng mình.
  Hội đồng trọng tài được thành lập khi tranh chấp phát sinh và giải thể sau khi vụ tranh chấp kết thúc.
• Quy tắc tố tụng và lựa chọn trọng tài viên do các bên tự thỏa thuận, mang tính linh hoạt cao.
• Phán quyết của trọng tài vụ việc cần được đăng ký tại Tòa án nơi Hội đồng trọng tài đã ra phán quyết trước khi yêu cầu Cơ quan thi hành án dân sự có thẩm quyền thi hành.

Ưu điểm của trọng tài vụ việc:

• Các bên tranh chấp có quyền quyết định tối đa, danh sách trọng tài viên trong hội đồng trọng tài vụ việc không bị giới hạn.
• Do xuất phát từ việc các bên có sự thỏa thuận về thủ tục giải quyết nên có thể rút ngắn được thời gian giải quyết tranh chấp.
• Chi phí thường thấp hơn so với trọng tài quy chế do không phải trả phí cho tổ chức trọng tài.

Tuy nhiên, trọng tài vụ việc cũng có những nhược điểm nhất định như đòi hỏi sự hiểu biết và thiện chí của các bên, thiếu tổ chức hỗ trợ, có thể gặp khó khăn khi một bên không hợp tác, và phán quyết cần được đăng ký tại tòa án trước khi yêu cầu thi hành.

2.2 Trọng tài thường trực (trọng tài quy chế)

Trọng tài thường trực là hình thức giải quyết tranh chấp tại một Trung tâm trọng tài theo quy tắc tố tụng của Trung tâm trọng tài đó. Theo khoản 6 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại 2010, trọng tài quy chế được định nghĩa là “hình thức giải quyết tranh chấp tại một Trung tâm trọng tài theo quy định của Luật này và quy tắc tố tụng của Trung tâm trọng tài đó”.

Đặc điểm của trọng tài thường trực bao gồm:

• Được tổ chức dưới dạng các trung tâm, tổ chức hoặc hiệp hội, có cơ cấu tổ chức chặt chẽ, có trụ sở cố định.
• Có quy tắc tố tụng trọng tài riêng và thường có danh sách trọng tài viên riêng.
• Có bộ máy giúp việc thường trực, hỗ trợ quá trình giải quyết tranh chấp.
• Phán quyết không cần đăng ký tại tòa án trước khi yêu cầu thi hành.

Ưu điểm của trọng tài thường trực:

• Các bên tranh chấp không cần phụ thuộc vào lẫn nhau vì có trình tự, thủ tục chi tiết để áp dụng chung.
• Danh sách trọng tài viên đảm bảo về chuyên môn và đa dạng lĩnh vực, ngành nghề.
• Phán quyết có tính chung thẩm và hiệu lực ngang với bản án của tòa án mà không cần đăng ký.
• Có quy tắc tố tụng rõ ràng, chi tiết, đã được thử nghiệm qua thời gian.
• Có bộ máy hành chính hỗ trợ quá trình tố tụng, giúp các trọng tài viên tập trung vào việc giải quyết tranh chấp.

Nhược điểm của trọng tài thường trực bao gồm chi phí cao hơn do phải trả thêm phí quản lý cho tổ chức trọng tài, quy tắc tố tụng có thể không linh hoạt như trọng tài vụ việc, và danh sách trọng tài viên có thể bị giới hạn.

2.3 So sánh hai hình thức trọng tài

Khi so sánh hai hình thức trọng tài, ta có thể thấy trọng tài vụ việc phù hợp với các bên có hiểu biết về trọng tài, muốn tiết kiệm chi phí và cần sự linh hoạt cao trong quy trình tố tụng. Trong khi đó, trọng tài thường trực phù hợp với các bên cần quy trình chuẩn hóa, ổn định và có sự hỗ trợ từ tổ chức trọng tài chuyên nghiệp.

Trên thế giới, có nhiều tổ chức trọng tài thường trực nổi tiếng như Tòa Trọng tài Quốc tế London (LCIA), Phòng Thương mại Quốc tế (ICC), Tổ chức trọng tài của Phòng thương mại Stockholm (SCC), Ủy ban trọng tài kinh tế và thương mại quốc tế Trung Quốc (CIETAC), và Trung tâm trọng tài và trung gian/hòa giải của WIPO.

3. Ưu và nhược điểm của giải quyết tranh chấp bằng trọng tài

3.1 Những ưu điểm nổi bật

Tính linh hoạt cao: Các bên có thể thỏa thuận về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp, lựa chọn trọng tài viên, địa điểm và ngôn ngữ trọng tài. Tại trọng tài, việc xác định luật áp dụng về tố tụng trọng tài như các quy định về trình tự, thủ tục tố tụng trọng tài, vấn đề thời hiệu khởi kiện, thành lập hội đồng trọng tài, xét xử trọng tài, thủ tục ra phán quyết, cho đến công nhận và thi hành phán quyết trọng tài đều dựa trên sự thỏa thuận của các bên trong việc xác định luật áp dụng.

Tính bảo mật: Thủ tục tố tụng trọng tài không công khai, giúp bảo vệ bí mật kinh doanh và danh tiếng của các bên. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các doanh nghiệp muốn giữ kín thông tin về tranh chấp có thể ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất kinh doanh của mình.

Tính chuyên môn: Các bên có thể lựa chọn trọng tài viên có chuyên môn phù hợp với tính chất của tranh chấp. Điều này giúp đảm bảo rằng người giải quyết tranh chấp có đủ kiến thức và kinh nghiệm để hiểu đúng bản chất của vấn đề tranh chấp.

Tiết kiệm thời gian: Thủ tục trọng tài thường nhanh chóng hơn so với thủ tục tòa án do không phải trải qua nhiều cấp xét xử. Quá trình tố tụng trọng tài được tổ chức đơn giản, thủ tục giải quyết mềm dẻo, linh hoạt, phù hợp với tranh chấp ít phức tạp.

Tính hiệu lực cao: Phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm, không bị kháng cáo về nội dung, và được công nhận rộng rãi trên phạm vi quốc tế thông qua Công ước New York 1958. Điều này giúp đảm bảo tính ổn định và chắc chắn của kết quả giải quyết tranh chấp.

3.2 Những hạn chế cần lưu ý

Chi phí có thể cao: Đặc biệt đối với trọng tài thường trực, các bên phải trả phí cho tổ chức trọng tài, thù lao cho trọng tài viên, và các chi phí khác. Trọng tài thường trực là loại hình trọng tài đắt đỏ hơn so với trọng tài vụ việc do có thêm chi phí quản lý cho tổ chức trọng tài.

Thiếu biện pháp cưỡng chế: Hội đồng trọng tài không có quyền áp dụng các biện pháp cưỡng chế như tòa án, việc thi hành phán quyết vẫn phụ thuộc vào thiện chí của các bên hoặc hỗ trợ từ cơ quan thi hành án. Nhà nước chỉ khuyến khích các bên tự nguyện thi hành phán quyết trọng tài, không bắt buộc thi hành.

Hạn chế về phạm vi giải quyết: Không phải mọi tranh chấp đều có thể giải quyết bằng trọng tài. Chẳng hạn, các tranh chấp về hôn nhân, gia đình, thừa kế và một số loại tranh chấp khác thường không thuộc thẩm quyền giải quyết của trọng tài.

Rủi ro về thủ tục: Nếu thỏa thuận trọng tài không được soạn thảo cẩn thận, có thể dẫn đến tranh chấp về thẩm quyền giải quyết hoặc các vấn đề thủ tục khác. Điều này đặc biệt quan trọng đối với trọng tài vụ việc, khi các bên phải tự thỏa thuận về mọi vấn đề liên quan đến tố tụng.

Kết luận

Trọng tài thương mại đã và đang khẳng định vai trò quan trọng của mình như một phương thức giải quyết tranh chấp hiệu quả trong lĩnh vực thương mại, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng.

Với những ưu điểm nổi bật như tính linh hoạt, bảo mật, chuyên môn, và hiệu quả, trọng tài thương mại đáp ứng tốt nhu cầu của các doanh nghiệp trong việc giải quyết tranh chấp một cách nhanh chóng, hiệu quả, và bảo mật. Các hình thức trọng tài khác nhau – trọng tài vụ việc và trọng tài thường trực – cung cấp cho các bên nhiều lựa chọn phù hợp với nhu cầu và điều kiện cụ thể của họ.

Tại Việt Nam, trọng tài thương mại đã có những bước phát triển đáng kể trong thời gian qua, với khung pháp lý ngày càng hoàn thiện và sự ra đời của nhiều trung tâm trọng tài uy tín. Tuy nhiên, để trọng tài thực sự trở thành lựa chọn phổ biến của cộng đồng doanh nghiệp, cần có thêm những nỗ lực trong việc nâng cao nhận thức, cải thiện chất lượng hoạt động trọng tài và tăng cường hiệu quả thi hành phán quyết.