Trọng tài thương mại và vai trò trong bảo vệ quyền lợi trong hợp đồng PPP tại Việt Nam

Tháng 6 16, 2025

Hợp đồng đối tác công tư (PPP) đang trở thành mô hình quan trọng để phát triển cơ sở hạ tầng tại Việt Nam, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều tranh chấp phức tạp. Bài viết này khám phá vai trò của trọng tài thương mại trong việc bảo vệ quyền lợi của các bên trong hợp đồng PPP, từ khái niệm, lợi ích, đến ứng dụng thực tiễn. Đồng thời, bài viết phân tích khung pháp lý hiện hành, các thách thức, và đề xuất giải pháp để doanh nghiệp và nhà đầu tư tận dụng trọng tài thương mại hiệu quả. Với tính chuyên môn, bảo mật, và khả năng thi hành quốc tế, trọng tài thương mại là công cụ chiến lược để đảm bảo thành công của các dự án PPP tại Việt Nam.

1. Trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP là gì ?

Trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP là phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án, trong đó các bên (cơ quan nhà nước, nhà đầu tư tư nhân, hoặc đối tác khác) đồng ý đưa mâu thuẫn phát sinh từ hợp đồng PPP ra trước một hoặc nhiều trọng tài viên để ra phán quyết có tính ràng buộc. Theo Luật Trọng tài Thương mại 2010, trọng tài là “phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo trình tự, thủ tục do luật này quy định” (Điều 2).

Hợp đồng PPP là thỏa thuận giữa cơ quan nhà nước và nhà đầu tư tư nhân để thực hiện các dự án cung cấp dịch vụ công hoặc cơ sở hạ tầng, như đường cao tốc Bắc-Nam hoặc nhà máy điện. Tranh chấp trong PPP thường liên quan đến:

Thanh toán hoặc chia sẻ lợi nhuận giữa các bên.
Vi phạm nghĩa vụ hợp đồng, như chậm tiến độ hoặc không đạt tiêu chuẩn kỹ thuật.
Thay đổi pháp luật hoặc chính sách ảnh hưởng đến hợp đồng.
Tranh chấp tài chính với các tổ chức tài trợ dự án.

Trọng tài thương mại được ưa chuộng trong PPP do khả năng xử lý các tranh chấp phức tạp với sự tham gia của trọng tài viên có chuyên môn về tài chính, kỹ thuật, hoặc luật đầu tư. Quy trình trọng tài bao gồm:

Thỏa thuận trọng tài: Ghi trong hợp đồng PPP hoặc ký riêng khi tranh chấp xảy ra.
Lựa chọn trọng tài viên: Các bên chọn chuyên gia có kinh nghiệm trong PPP hoặc cơ sở hạ tầng.
Tố tụng trọng tài: Nộp đơn kiện, trao đổi chứng cứ, và xét xử.

Phán quyết: Phán quyết có giá trị chung thẩm và thi hành được theo Công ước New York 1958.

2. Lợi ích của trọng tài thương mại trong bảo vệ quyền lợi trong hợp đồng PPP

Trọng tài thương mại mang lại nhiều lợi ích vượt trội cho các bên tham gia hợp đồng PPP, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang thu hút đầu tư quốc tế. Các lợi ích chính bao gồm:

Chuyên môn cao: Trọng tài viên thường là các chuyên gia về PPP, tài chính dự án, hoặc luật đầu tư, đảm bảo phán quyết chính xác và phù hợp với đặc thù của dự án. Theo Phòng Thương mại Quốc tế (ICC), 65% tranh chấp PPP được giải quyết hiệu quả nhờ trọng tài viên chuyên môn (ICC, 2023).
Tính bảo mật: Các phiên trọng tài được tiến hành kín, bảo vệ thông tin nhạy cảm như tài chính dự án hoặc chiến lược đầu tư, điều quan trọng trong các dự án PPP có sự tham gia của cơ quan nhà nước.
Tốc độ giải quyết: Trọng tài chỉ diễn ra ở một cấp, không có kháng cáo, giúp tiết kiệm thời gian so với tố tụng tòa án. Một tranh chấp PPP phức tạp có thể được giải quyết trong 9-12 tháng.
Khả năng thi hành quốc tế: Phán quyết trọng tài được công nhận tại hơn 160 quốc gia theo Công ước New York 1958, đảm bảo quyền lợi của nhà đầu tư nước ngoài trong dự án PPP tại Việt Nam.
Tính trung lập: Trọng tài thương mại cung cấp một diễn đàn trung lập, tránh thiên vị từ hệ thống tòa án quốc gia, đặc biệt khi có sự tham gia của cơ quan nhà nước.

Trọng tài thương mại và vai trò trong bảo vệ quyền lợi trong hợp đồng PPP tại Việt Nam

3. Ứng dụng thực tiễn của trọng tài thương mại trong các dự án PPP tại Việt Nam

Trọng tài thương mại được áp dụng rộng rãi trong các tranh chấp PPP tại Việt Nam, đặc biệt trong các dự án cơ sở hạ tầng và dịch vụ công. Một số trường hợp điển hình bao gồm:

Tranh chấp tài chính: Nhà đầu tư tư nhân và cơ quan nhà nước bất đồng về thanh toán hoặc chia sẻ lợi nhuận, như trong các dự án BOT (Xây dựng-Kinh doanh-Chuyển giao).
Tranh chấp tiến độ: Nhà đầu tư chậm hoàn thành dự án do thay đổi thiết kế hoặc sự chậm trễ từ phía nhà nước, dẫn đến phạt hợp đồng.
Tranh chấp pháp lý: Thay đổi chính sách hoặc luật pháp (như thuế, quy định môi trường) ảnh hưởng đến nghĩa vụ hợp đồng.
Tranh chấp với tổ chức tài trợ: Các ngân hàng hoặc tổ chức tài chính quốc tế tranh cãi với nhà đầu tư về điều khoản tài trợ.

Theo Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Việt Nam đã triển khai hơn 300 dự án PPP từ năm 2010, với 15% dự án gặp tranh chấp cần giải quyết qua trọng tài hoặc tòa án. Các dự án như đường cao tốc Bắc-Nam, cảng Cái Mép-Thị Vải, hoặc nhà máy điện Nhơn Trạch đều sử dụng trọng tài để xử lý mâu thuẫn.

4. Khung pháp lý hỗ trợ trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP

Khung pháp lý tại Việt Nam tạo điều kiện thuận lợi cho việc sử dụng trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP, dựa trên các văn bản sau:

Công ước New York 1958: Việt Nam tham gia từ năm 1995, đảm bảo công nhận và thi hành phán quyết trọng tài tại hơn 160 quốc gia. Điều V quy định các trường hợp từ chối thi hành, như vi phạm chính sách công.
Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015: Điều 424 quy định về công nhận và thi hành phán quyết trọng tài nước ngoài. Nguyên tắc có đi có lại áp dụng cho các quốc gia không thuộc Công ước New York.
Luật Trọng tài Thương mại 2010: Điều 11 công nhận thỏa thuận trọng tài trong hợp đồng, cho phép các bên tự do lựa chọn trọng tài viên và quy trình. Điều 66 quy định phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm.
Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư 2020: Điều 83 khuyến khích sử dụng trọng tài hoặc hòa giải để giải quyết tranh chấp PPP, đặc biệt với các dự án có yếu tố nước ngoài.
Nghị định 35/2021/NĐ-CP: Quy định chi tiết về giải quyết tranh chấp trong PPP, cho phép các bên sử dụng trọng tài quốc tế hoặc nội địa.

Các hợp đồng PPP tại Việt Nam thường áp dụng mẫu hợp đồng FIDIC hoặc các tiêu chuẩn quốc tế, trong đó điều khoản trọng tài được tích hợp để đảm bảo giải quyết tranh chấp hiệu quả.

5. Thách thức khi sử dụng trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP

Mặc dù mang lại nhiều lợi ích, trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP tại Việt Nam vẫn đối mặt với các thách thức:

Chi phí cao: Phí trọng tài viên, chi phí trung tâm trọng tài, và chi phí luật sư có thể lên đến hàng tỷ đồng, gây khó khăn cho các nhà đầu tư nhỏ. Theo VCCI, chi phí trung bình cho một vụ trọng tài PPP là 1-3 tỷ VND (VCCI, 2023).
Sự phức tạp của tranh chấp PPP: Tranh chấp PPP thường liên quan đến nhiều bên (nhà nước, tư nhân, ngân hàng), đòi hỏi trọng tài viên có kiến thức đa ngành.
Thi hành phán quyết với cơ quan nhà nước: Một số phán quyết gặp khó khăn khi thi hành do cơ quan nhà nước phản đối hoặc thủ tục tòa án kéo dài.
Nhận thức hạn chế: Nhiều cơ quan nhà nước và doanh nghiệp chưa quen với trọng tài, dẫn đến ưu tiên kiện tụng tại tòa án dù kém hiệu quả.
Thiếu trọng tài viên chuyên môn: Số lượng trọng tài viên có kinh nghiệm về PPP tại Việt Nam còn hạn chế, dẫn đến phụ thuộc vào chuyên gia nước ngoài.

6. Giải pháp nâng cao hiệu quả trọng tài thương mại trong hợp đồng PPP

Để khắc phục thách thức và phát huy tiềm năng của trọng tài thương mại, các giải pháp sau cần được triển khai:

Tích hợp điều khoản trọng tài chuẩn: Các hợp đồng PPP nên sử dụng mẫu điều khoản trọng tài cụ thể, nêu rõ địa điểm, luật áp dụng, và số lượng trọng tài viên.
Đào tạo trọng tài viên: Tăng cường chương trình đào tạo về PPP và trọng tài, hợp tác với các tổ chức như ICC hoặc ADB để nâng cao năng lực trọng tài viên Việt Nam.
Giảm chi phí: Áp dụng thủ tục trọng tài rút gọn cho các tranh chấp giá trị thấp, hỗ trợ nhà đầu tư nhỏ.
Nâng cao nhận thức: Tổ chức hội thảo và chiến dịch truyền thông để phổ biến lợi ích của trọng tài trong PPP, đặc biệt cho cơ quan nhà nước.
Cải thiện thi hành phán quyết: Đơn giản hóa thủ tục tòa án và tăng cường phối hợp quốc tế để đảm bảo thi hành phán quyết theo Công ước New York.

7. Cách để giải quyết tranh chấp bằng Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế Bigboss

Để giải quyết tranh chấp bằng phương pháp trọng tài thương mại tại BBIAC. Quý khách hàng có thể ghi vào hợp đồng 1 trong 2 nội dung sau:

7.1. Điều khoản trọng tài mẫu

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung:

(a) số lượng trọng tài viên là [một hoặc ba].

(b) địa điểm trọng tài là [thành phố và/hoặc quốc gia].

(d) ngôn ngữ trọng tài là [ ].** Ghi chú: *

Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài **

Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp có ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

7.2. Điều khoản trọng tài mẫu theo thủ tục rút gọn

“Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Thương mại Quốc tế BIGBOSS (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm này. Các bên thỏa thuận rằng tố tụng trọng tài sẽ được tiến hành theo Thủ tục rút gọn quy định tại Điều 37 của Quy tắc tố tụng trọng tài của BBIAC.”

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung:

(a) địa điểm trọng tài là [thành phố và/hoặc quốc gia].

(b) luật áp dụng cho hợp đồng là [ ].*

Ghi chú:

* Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài

** Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp có ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

Liên hệ 0979 133 955 để được tư vấn!