Trọng tài thương mại trong lĩnh vực bảo vệ môi trường

1. Bảo vệ môi trường trong thương mại

1.1. Sự gắn kết giữa hoạt động thương mại và trách nhiệm môi trường

Trong tiến trình toàn cầu hóa, thương mại không chỉ là động lực phát triển kinh tế mà còn là yếu tố tác động mạnh mẽ đến môi trường tự nhiên. Các hoạt động sản xuất, xuất nhập khẩu, đầu tư và khai thác tài nguyên đều tiềm ẩn nguy cơ gây ô nhiễm, suy giảm hệ sinh thái. Tuy nhiên, nếu được điều chỉnh bằng những tiêu chuẩn “xanh” – như sản xuất sạch hơn, kinh tế tuần hoàn, năng lượng tái tạo – thì thương mại lại trở thành công cụ thúc đẩy bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

1.2. Xung đột lợi ích kinh tế và yêu cầu bảo vệ môi trường

Thực tế cho thấy, trong nhiều trường hợp, doanh nghiệp ưu tiên lợi nhuận trước mắt mà bỏ qua các nghĩa vụ môi trường, dẫn đến tranh chấp về bồi thường thiệt hại, ô nhiễm hoặc vi phạm quy định pháp luật. Ở cấp độ quốc tế, các hiệp định thương mại tự do (FTA thế hệ mới như CPTPP, EVFTA) đều đưa ra các điều khoản ràng buộc về bảo vệ môi trường nhằm đảm bảo rằng tự do thương mại không làm tổn hại đến tài nguyên thiên nhiên. Việc dung hòa giữa hai lợi ích – tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường – trở thành thách thức lớn trong quản trị doanh nghiệp và chính sách công.

1.3. Pháp luật thương mại và bảo vệ môi trường

Pháp luật đóng vai trò trung tâm trong việc thiết lập khung điều chỉnh hài hòa giữa hoạt động thương mại và bảo vệ môi trường. Các thiết chế như Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), cùng với các hiệp định về thương mại và đầu tư, đã bắt đầu thừa nhận yếu tố “phát triển bền vững” là một nguyên tắc cốt lõi. Ở Việt Nam, hệ thống pháp luật cũng đang chuyển hướng theo mô hình kinh tế xanh, thể hiện qua Luật Bảo vệ môi trường 2020, Luật Thương mại 2005 và Luật Trọng tài thương mại 2010 – mở ra cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả, trong đó trọng tài thương mại được xem là công cụ hữu ích bảo đảm công bằng, nhanh chóng và phù hợp với chuẩn mực quốc tế.

2. Khả năng áp dụng trọng tài trong tranh chấp môi trường

2.1. Cơ chế trọng tài

Tại Việt Nam, Luật Trọng tài thương mại năm 2010 là văn bản điều chỉnh chủ yếu, quy định việc giải quyết các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại, trong đó bao gồm cả các hợp đồng hoặc dự án liên quan đến môi trường như: xử lý rác thải, năng lượng sạch, khai thác tài nguyên hoặc tín chỉ carbon. Đồng thời, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 cũng quy định rõ trách nhiệm pháp lý của tổ chức, cá nhân trong phòng ngừa, khắc phục ô nhiễm và bồi thường thiệt hại môi trường. Khi giữa các bên phát sinh tranh chấp về nghĩa vụ hợp đồng hoặc bồi thường thiệt hại môi trường, nếu có thỏa thuận trọng tài hợp lệ thì vụ việc hoàn toàn có thể được đưa ra giải quyết bằng trọng tài.

Thực tiễn, các trung tâm trọng tài tại Việt Nam như BBIAC đều đang mở rộng phạm vi thụ lý đối với các tranh chấp thương mại có yếu tố môi trường, thể hiện xu hướng “xanh hóa” trọng tài thương mại trong nước.

2.2. Khả năng áp dụng trọng tài trong tranh chấp bảo vệ môi trường

Các tranh chấp về môi trường có yếu tố thương mại thường phát sinh từ các hợp đồng kinh doanh gắn liền với hoạt động khai thác, sản xuất và đầu tư – chẳng hạn như hợp đồng xây dựng khu công nghiệp, hợp đồng xử lý rác thải, vận hành nhà máy năng lượng tái tạo, khai thác khoáng sản hoặc dự án tín chỉ carbon. Điểm chung của các tranh chấp này là tính phức tạp, liên ngành và đòi hỏi hiểu biết sâu về kỹ thuật môi trường, do đó cơ chế trọng tài tỏ ra đặc biệt phù hợp hơn so với tố tụng tại tòa án.

Trước hết, trọng tài thương mại có tính linh hoạt cao, cho phép các bên tự lựa chọn luật áp dụng, ngôn ngữ, địa điểm, cũng như trọng tài viên có chuyên môn kỹ thuật về môi trường, năng lượng hoặc công nghệ sạch. Điều này giúp việc phân tích, đánh giá chứng cứ khoa học (như mức độ ô nhiễm, thông số kỹ thuật, báo cáo giám định môi trường) được thực hiện khách quan, chuyên sâu hơn.

Thứ hai, trọng tài còn đảm bảo tính bảo mật và giảm thiểu tác động tiêu cực đến hình ảnh doanh nghiệp. Trong các tranh chấp môi trường, thông tin về quy trình sản xuất, nguồn phát thải hay công nghệ xử lý chất thải thường là bí mật kinh doanh. Việc giải quyết qua trọng tài giúp các bên giữ được uy tín, đồng thời tránh những ảnh hưởng tiêu cực từ truyền thông hay công luận mà quá trình tố tụng công khai tại tòa án có thể gây ra.

Thứ ba, trong bối cảnh “xanh hóa” nền kinh tế, nhiều tổ chức quốc tế và trung tâm trọng tài đã phát triển các quy tắc trọng tài xanh (Green Arbitration Rules), khuyến khích sử dụng tài liệu điện tử, hạn chế di chuyển để giảm phát thải carbon, và ưu tiên trọng tài viên có hiểu biết về chính sách môi trường. Đây là xu hướng mới được xem là “trọng tài xanh” – vừa thúc đẩy hiệu quả giải quyết tranh chấp, vừa thể hiện cam kết phát triển bền vững trong thương mại toàn cầu.

Tại Việt Nam, mặc dù chưa có vụ trọng tài nào công khai liên quan trực tiếp đến tranh chấp môi trường, nhưng tiềm năng là rất lớn. Các trung tâm như BBIAC  đang tích cực chuẩn hóa quy tắc và đào tạo trọng tài viên trong các lĩnh vực mới, trong đó có năng lượng tái tạo, phát triển bền vững và quản trị môi trường doanh nghiệp. Đây là nền tảng quan trọng để trọng tài thương mại trở thành công cụ hỗ trợ thực thi Luật Bảo vệ môi trường 2020, giúp giải quyết nhanh gọn và hiệu quả những xung đột môi trường mang yếu tố thương mại.

3. Thực tiễn và vai trò của trọng tài trong bảo vệ môi trường

3.1. Ưu điểm của trọng tài so với tòa án trong tranh chấp môi trường

Trọng tài thương mại mang nhiều ưu điểm nổi bật so với tố tụng tại tòa án khi giải quyết các tranh chấp về môi trường. Trước hết là tính linh hoạt và chuyên môn: các bên có thể chọn trọng tài viên có kiến thức sâu về kỹ thuật, sinh thái, năng lượng hoặc đánh giá tác động môi trường, giúp quá trình xem xét chứng cứ trở nên khoa học và chính xác hơn.
Thứ hai, thủ tục trọng tài nhanh gọn và ít hình thức, phù hợp với các tranh chấp yêu cầu giải quyết khẩn trương để hạn chế thiệt hại môi trường lan rộng. Phán quyết trọng tài có hiệu lực chung thẩm, được công nhận và thi hành quốc tế theo Công ước New York 1958, bảo đảm tính ràng buộc cao.
Thứ ba, tính bảo mật là lợi thế lớn của trọng tài trong các vụ việc môi trường, giúp doanh nghiệp giữ được uy tín và bí mật công nghệ sản xuất, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi để các bên tiếp tục hợp tác sau tranh chấp.

3.2. Vai trò của trọng tài viên và trung tâm trọng tài trong nâng cao ý thức bảo vệ môi trường

Trọng tài viên không chỉ là người phán xử mà còn là người thúc đẩy giá trị đạo đức và pháp lý trong kinh doanh bền vững. Trong bối cảnh hiện nay, việc đào tạo và lựa chọn trọng tài viên có kiến thức về môi trường, năng lượng và ESG (Environmental – Social – Governance) là yêu cầu cấp thiết.

Các trung tâm trọng tài, đặc biệt là BBIAC, có thể đóng vai trò tiên phong trong việc phát triển quy tắc trọng tài xanh, ứng dụng công nghệ số, tổ chức phiên họp trực tuyến nhằm giảm phát thải carbon, và ban hành hướng dẫn chuyên biệt cho các tranh chấp môi trường.

Ngoài ra, trọng tài còn góp phần nâng cao nhận thức của doanh nghiệp về trách nhiệm xã hội và tuân thủ pháp luật môi trường, giúp doanh nghiệp không chỉ tránh rủi ro pháp lý mà còn xây dựng hình ảnh “doanh nghiệp xanh” – yếu tố ngày càng được nhà đầu tư quốc tế đánh giá cao.

4. Cách để giải quyết tranh chấp bằng trung tâm trọng tài thương mại quốc tế BIGBOSS

Để giải quyết tranh chấp bằng phương pháp trọng tài thương mại tại BBIAC. Quý khách hàng có thể ghi vào hợp đồng 1 trong 2 nội dung sau: 

4.1. Điều khoản trọng tài mẫu

“Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Thương mại Quốc tế BIGBOSS (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm này”.

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung: 

(a) số lượng trọng tài viên là [một hoặc ba].

(b) địa điểm trọng tài là [thành phố và/hoặc quốc gia]. 

(c) luật áp dụng cho hợp đồng là [ ].* 

(d) ngôn ngữ trọng tài là [ ].** Ghi chú: * 

Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài ** 

Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp có ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

4.2. Điều khoản trọng tài mẫu theo thủ tục rút gọn

“Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Thương mại Quốc tế BIGBOSS (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm này. Các bên thỏa thuận rằng tố tụng trọng tài sẽ được tiến hành theo Thủ tục rút gọn quy định tại Điều 37 của Quy tắc tố tụng trọng tài của BBIAC.”

Ngoài ra, các bên có thể bổ sung:

(a) địa điểm trọng tài là [thành phố và/hoặc quốc gia].

(b) luật áp dụng cho hợp đồng là [ ].*

(c) ngôn ngữ trọng tài là [ ]. **

Ghi chú:

* Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài

** Chỉ áp dụng đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài hoặc tranh chấp có ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

Liên hệ 0979 133 955 để được tư vấn!