Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, việc giải quyết tranh chấp thương mại xuyên biên giới trở thành vấn đề quan trọng đối với các doanh nghiệp Việt Nam. Trọng tài thương mại đã và đang trở thành một phương thức giải quyết tranh chấp được ưa chuộng trong các giao dịch có yếu tố nước ngoài nhờ tính linh hoạt, bảo mật và hiệu quả. Bài viết này sẽ cung cấp một cái nhìn toàn diện về trọng tài trong các hợp đồng có yếu tố nước ngoài, giúp doanh nghiệp và các chuyên gia pháp lý hiểu rõ hơn về cơ chế này để áp dụng hiệu quả trong thực tiễn.

1. Tổng quan về Trọng tài Thương mại quốc tế

Trọng tài thương mại quốc tế là một phương thức giải quyết tranh chấp phát sinh giữa các bên từ các quốc gia hoặc khu vực pháp lý khác nhau. Đây là một cơ chế phi tòa án, trong đó các bên tranh chấp thỏa thuận đưa vụ việc của mình ra giải quyết trước một hoặc nhiều trọng tài viên độc lập thay vì thông qua hệ thống tòa án quốc gia.

Tại Việt Nam, trọng tài thương mại được điều chỉnh chủ yếu bởi Luật Trọng tài thương mại số 54/2010/QH12 được Quốc hội ban hành ngày 17/06/2010 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2011. Luật này quy định về nhiều khía cạnh quan trọng của trọng tài bao gồm:
Thẩm quyền của Trọng tài thương mại
Các hình thức trọng tài, tổ chức trọng tài và Trọng tài viên
Trình tự, thủ tục trọng tài
Quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của các bên trong tố tụng trọng tài
Thẩm quyền của Tòa án đối với hoạt động trọng tài
Hiệu lực và công nhận thi hành phán quyết trọng tài

Nguyên tắc cơ bản của Trọng tài thương mại

Theo Điều 4 Luật Trọng tài thương mại 2010, các nguyên tắc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài bao gồm:
Trọng tài viên phải tôn trọng thỏa thuận của các bên nếu thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và trái đạo đức xã hội.
Trọng tài viên phải độc lập, khách quan, vô tư và tuân theo quy định của pháp luật.
Các bên tranh chấp đều bình đẳng về quyền và nghĩa vụ. Hội đồng trọng tài có trách nhiệm tạo điều kiện để họ thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình.
Giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài được tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác.
Phán quyết trọng tài là chung thẩm.

2. Khái niệm “Yếu tố nước ngoài” trong quan hệ hợp đồng

Để hiểu rõ trọng tài trong hợp đồng có yếu tố nước ngoài, điều quan trọng đầu tiên là xác định thế nào là “yếu tố nước ngoài”.

Theo quy định tại khoản 4 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại 2010, “tranh chấp có yếu tố nước ngoài là tranh chấp phát sinh trong quan hệ thương mại, quan hệ pháp luật khác có yếu tố nước ngoài được quy định tại Bộ luật dân sự”.
Dựa theo Bộ luật Dân sự, quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là quan hệ có ít nhất một trong các yếu tố sau:
Có ít nhất một bên tham gia là cá nhân, tổ chức nước ngoài;
Các bên tham gia đều là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài;
Các bên tham gia đều là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài.

Tuy nhiên, trong thực tiễn áp dụng, vẫn có những trường hợp gây ra tranh cãi. Ví dụ, trong một vụ việc, mặc dù Nguyên đơn là doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài và người ký hợp đồng là cá nhân có quốc tịch nước ngoài, Hội đồng Trọng tài vẫn xác định quan hệ không có yếu tố nước ngoài. Điều này cho thấy việc xác định yếu tố nước ngoài cần được thực hiện cẩn trọng trong từng trường hợp cụ thể.

3. Luật áp dụng trong Trọng Tài có yếu tố nước ngoài

Một trong những vấn đề quan trọng trong trọng tài có yếu tố nước ngoài là xác định luật áp dụng, cả về nội dung và tố tụng.

3.1 Luật áp dụng về nội dung

Đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài, theo khoản 2 Điều 14 Luật Trọng tài thương mại 2010, “Hội đồng Trọng tài áp dụng pháp luật do các bên lựa chọn; nếu các bên không có thỏa thuận về luật áp dụng thì Hội đồng Trọng tài quyết định áp dụng pháp luật mà Hội đồng Trọng tài cho là phù hợp nhất”.

Quy định này phản ánh nguyên tắc tôn trọng quyền tự do ý chí của các bên (Party Autonomy) trong trọng tài quốc tế. Ngược lại, đối với quan hệ không có yếu tố nước ngoài, theo khoản 1 Điều 14, Hội đồng Trọng tài phải áp dụng pháp luật Việt Nam để giải quyết tranh chấp.

3.2 Luật áp dụng về tố tụng

Đối với vấn đề tố tụng trong trọng tài, việc xác định luật áp dụng cũng dựa trên hai nguyên tắc chính:
Tôn trọng sự thỏa thuận của các bên trong việc xác định luật áp dụng về tố tụng giải quyết tranh chấp;
Nếu các bên không thỏa thuận được, trọng tài sẽ áp dụng quy tắc tố tụng trọng tài của tổ chức trọng tài đó và phù hợp với pháp luật nước nơi thành lập trọng tài hoặc nơi xét xử trọng tài (Lex Arbitri).
Nguyên tắc này được khẳng định trong Luật Mẫu UNCITRAL về trọng tài thương mại quốc tế. Theo Điều 19.1 Luật Mẫu UNCITRAL: “Các bên được tự do thỏa thuận về thủ tục mà Hội đồng Trọng tài phải thực hiện khi tiến hành tố tụng”. Trường hợp không có thỏa thuận, “Hội đồng Trọng tài có thể tiến hành trọng tài theo cách thức mà Hội đồng Trọng tài cho là thích hợp” (Điều 19.2).

4. Thỏa thuận Trọng Tài trong hợp đồng có yếu tố nước ngoài

Thỏa thuận trọng tài là cơ sở pháp lý cho việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Theo Luật Mẫu UNCITRAL và Luật Trọng tài thương mại Việt Nam, thỏa thuận trọng tài cần phải đáp ứng một số yêu cầu nhất định.

4.1 Khái niệm và hình thức thỏa thuận Trọng Tài

“Thỏa thuận trọng tài” là thỏa thuận theo đó các bên quyết định đưa mọi tranh chấp hoặc một số tranh chấp đã hoặc sẽ phát sinh giữa các bên về một quan hệ pháp lý nhất định, dù là quan hệ hợp đồng hay không phải là quan hệ hợp đồng, ra giải quyết bằng trọng tài.

Thỏa thuận trọng tài có thể có dưới hình thức điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc dưới hình thức một thỏa thuận riêng. Theo Luật Mẫu UNCITRAL, dẫn chiếu trong hợp đồng đến một văn bản chứa điều khoản trọng tài có giá trị như một thỏa thuận trọng tài bằng văn bản, với điều kiện sự dẫn chiếu đó phải thể hiện rằng điều khoản trọng tài là một bộ phận của hợp đồng.

4.2 Nội dung cần có trong điều khoản Trọng Tài

Một điều khoản trọng tài hiệu quả nên bao gồm các nội dung quan trọng sau:
Phạm vi của điều khoản và mô tả loại tranh chấp: Xác định rõ những tranh chấp nào sẽ được đưa ra trọng tài giải quyết.
Lựa chọn hình thức trọng tài: Trọng tài thiết chế hay trọng tài vụ việc.
Số lượng trọng tài viên: Một trọng tài viên duy nhất hay hội đồng trọng tài gồm ba người.
Nơi xét xử trọng tài: Địa điểm tiến hành trọng tài, có ảnh hưởng đến luật tố tụng áp dụng.
Luật áp dụng cho nội dung vụ tranh chấp: Xác định pháp luật nào sẽ điều chỉnh nội dung của tranh chấp.
Ngôn ngữ trọng tài: Ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng trọng tài.
Ngoài ra, các bên có thể bổ sung thêm các nội dung khác như quốc tịch và phẩm chất của trọng tài viên, thủ tục hòa giải trước khi tiến hành trọng tài, thẩm quyền của trọng tài viên trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, v.v.
Ví dụ về điều khoản Trọng Tài mẫu
Trung tâm Trọng tài Quốc tế BigBoss (BBIAC) đề xuất điều khoản trọng tài mẫu như sau:”Mọi tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng này sẽ được giải quyết bằng trọng tài tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế BigBoss (BBIAC) theo Quy tắc tố tụng trọng tài của Trung tâm này.”

Tương tự, điều khoản trọng tài ICC tiêu chuẩn có nội dung:
“Tất cả các tranh chấp phát sinh từ hoặc liên quan đến hợp đồng hiện tại cuối cùng sẽ được giải quyết theo Quy tắc Trọng tài của Phòng Thương mại Quốc tế bởi một hoặc nhiều trọng tài viên được chỉ định theo Quy tắc nói trên.”

Ngoài ra, các bên thường được khuyến nghị bổ sung thêm các quy định về địa điểm trọng tài, ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng trọng tài và luật nội dung điều chỉnh hợp đồng.

5. Thủ tục tố tụng Trọng Tài quốc tế

5.1 Ngôn ngữ trong tố tụng Trọng Tài

Đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài, Điều 10 Luật Trọng tài thương mại 2010 quy định:
“Đối với tranh chấp có yếu tố nước ngoài, tranh chấp mà ít nhất một bên là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng trọng tài do các bên thỏa thuận. Trường hợp các bên không có thỏa thuận thì ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng trọng tài do Hội đồng trọng tài quyết định.”
Tùy theo quy tắc tố tụng của từng tổ chức trọng tài, việc lựa chọn ngôn ngữ có thể được quyết định khác nhau. Ví dụ, theo Quy tắc tố tụng của BBIAC, trong trường hợp các bên không có thỏa thuận về ngôn ngữ, Hội đồng Trọng tài sẽ quyết định ngôn ngữ hoặc các ngôn ngữ sử dụng trong tố tụng Trọng tài, có tính đến các yếu tố liên quan bao gồm ngôn ngữ của hợp đồng.

5.2 Thành lập đội đồng Trọng Tài

Việc thành lập Hội đồng Trọng tài trong tranh chấp có yếu tố nước ngoài có thể được thực hiện theo thỏa thuận của các bên hoặc theo quy tắc tố tụng của tổ chức trọng tài.
Theo Quy tắc tố tụng trọng tài của VIAC, khi thành lập Hội đồng Trọng tài gồm ba Trọng tài viên:
Nguyên đơn chọn một Trọng tài viên hoặc yêu cầu Trung tâm chỉ định.
Bị đơn chọn một Trọng tài viên hoặc yêu cầu Trung tâm chỉ định trong thời hạn 30 ngày kể từ ngày tiếp theo của ngày nhận được Thông báo, Đơn khởi kiện.
Hai Trọng tài viên này sẽ chọn Trọng tài viên thứ ba làm Chủ tịch Hội đồng Trọng tài.
Trong trường hợp có nhiều Bị đơn, các Bị đơn phải thống nhất chọn một Trọng tài viên hoặc thống nhất yêu cầu Trung tâm chỉ định một Trọng tài viên.
Đối với trọng tài ICC, Tòa án ICC có quyền chỉ định các trọng tài viên và phải cân nhắc quốc tịch, nơi cư trú và các mối quan hệ khác với các nước mà các bên và các trọng tài viên là công dân, khả năng tham gia và năng lực của Trọng tài viên trước khi chỉ định.

5.3 Trình tự tố tụng Trọng Tài

Trình tự tố tụng trọng tài quốc tế thường bao gồm các bước sau:
Nộp thông báo Trọng tài: Bên khởi xướng trọng tài (nguyên đơn) nộp Thông báo trọng tài cho tổ chức trọng tài hoặc trực tiếp với bị đơn, nêu rõ các bên liên quan, bản chất tranh chấp, biện pháp khắc phục yêu cầu và cơ sở của thỏa thuận trọng tài.
Phản hồi và thành lập Hội đồng Trọng tài: Bị đơn gửi Phản hồi cho Thông báo trong thời hạn quy định, sau đó hội đồng trọng tài được thành lập.
Cuộc họp tố tụng ban đầu: Hội đồng trọng tài và các bên thảo luận về các vấn đề thủ tục, lịch trình phân xử, trao đổi tài liệu, chọn ngày xét xử.
Khám phá và trao đổi tài liệu: Các bên trao đổi tài liệu, chứng cứ liên quan đến vụ việc.
Phiên họp giải quyết vụ tranh chấp: Các bên trình bày vụ việc của mình, đưa ra chứng cứ và lập luận.
Phán quyết trọng tài: Hội đồng Trọng tài ra phán quyết chung thẩm.
Đối với trọng tài ICC, sau khi nhận được hồ sơ từ Ban Thư ký, Hội đồng Trọng tài sẽ soạn thảo một văn bản gọi là “Bản Điều khoản Tham chiếu” (TOR) dựa trên các văn bản giải trình của các bên trong vòng hai tháng.

5.4 Phí Trọng Tài thương mại quốc tế

Chi phí trọng tài thương mại quốc tế có thể bao gồm nhiều khoản khác nhau:
Phí tổn và thù lao cho trọng tài viên
Phí tổn và thù lao cho các chuyên gia do ủy ban trọng tài chỉ định
Thù lao cho luật sư của các bên
Chi phí hành chính của tổ chức trọng tài thường trực (trong trường hợp trọng tài thiết chế)
Phí trọng tài có thể khá tốn kém, đặc biệt trong trọng tài thương mại quốc tế, do các vấn đề pháp lý xuyên quốc gia có thể đòi hỏi sự tham gia của luật sư từ nhiều nước.
Về việc phân bổ chi phí, Ủy ban trọng tài sẽ quyết định ai trả phí trọng tài trong phán quyết cuối cùng, thường dựa trên kết quả của tố tụng trọng tài. Không loại trừ việc một bên, đặc biệt nếu bên đó thắng kiện, có thể được bên kia chi trả toàn bộ hoặc một phần phí trọng tài.

Kết Luận

Trọng tài thương mại là một cơ chế giải quyết tranh chấp phù hợp cho các hợp đồng có yếu tố nước ngoài nhờ tính linh hoạt, chuyên nghiệp và khả năng được công nhận trên phạm vi quốc tế. Tuy nhiên, để tận dụng tối đa những lợi ích này, các bên cần soạn thảo cẩn thận điều khoản trọng tài trong hợp đồng, lựa chọn phương thức trọng tài phù hợp (thiết chế hay vụ việc), và hiểu rõ các quy định pháp luật liên quan đến công nhận và thi hành phán quyết trọng tài.
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, việc hiểu rõ về cơ chế trọng tài trong hợp đồng có yếu tố nước ngoài trở nên cần thiết hơn bao giờ hết đối với doanh nghiệp Việt Nam. Bài viết này đã cung cấp một cái nhìn toàn diện về các khía cạnh quan trọng của trọng tài quốc tế, từ khái niệm cơ bản đến thủ tục tố tụng và vấn đề công nhận thi hành phán quyết, nhằm giúp doanh nghiệp và các chuyên gia pháp lý có thêm kiến thức và công cụ để bảo vệ quyền lợi của mình trong giao dịch quốc tế.