Trong bối cảnh nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, việc giải quyết tranh chấp ngoài tòa án ngày càng phát triển, đòi hỏi vai trò then chốt của trọng tài viên và hòa giải viên. Hai chức danh này tuy khác nhau về thẩm quyền và phương thức hoạt động, nhưng đều đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra một hệ thống giải quyết tranh chấp đa dạng, linh hoạt và hiệu quả. Bài viết này phân tích sâu sắc về khái niệm, vai trò cũng như các yêu cầu, chuẩn mực nghề nghiệp đối với trọng tài viên và hòa giải viên, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng đội ngũ này tại Việt Nam.

1. Khái niệm và đặc điểm của trọng tài viên và hòa giải viên

1.1. Khái niệm trọng tài viên

Theo quy định tại khoản 5 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại 2010, “Trọng tài viên là người được các bên lựa chọn hoặc được Trung tâm trọng tài hoặc Tòa án chỉ định để giải quyết tranh chấp theo quy định của Luật này”. Trọng tài viên là những chuyên gia, học giả có kiến thức chuyên môn sâu rộng, giàu kinh nghiệm thực tiễn, có phẩm chất đạo đức tốt, trung thực, khách quan. Họ đóng vai trò như người phán xét, đưa ra phán quyết có tính chất chung thẩm để giải quyết tranh chấp giữa các bên.

Đặc điểm nổi bật của trọng tài viên là khả năng đưa ra phán quyết có hiệu lực thi hành bắt buộc đối với các bên. Trọng tài viên có quyền ra quyết định cuối cùng trong tranh chấp, và quyết định này có giá trị tương đương với bản án của tòa án. Tính chất độc lập, khách quan là yêu cầu cốt lõi đối với trọng tài viên.

1.2. Khái niệm hòa giải viên

Hòa giải viên là “Bên thứ ba được các bên tranh chấp thỏa thuận chọn làm trung gian giải quyết tranh chấp của họ trong quá trình hòa giải”. Nhiệm vụ chính của hòa giải viên là làm người trung gian giúp các bên tìm được tiếng nói chung để giải quyết tranh chấp. Hòa giải cơ sở là việc hòa giải viên hướng dẫn, giúp đỡ các bên đạt được thỏa thuận, tự giải quyết với nhau các mâu thuẫn, tranh chấp mà không cần thông qua các thủ tục tố tụng như tòa án hay trọng tài.

Khác với trọng tài viên, hòa giải viên không có quyền áp đặt quyết định lên các bên tranh chấp. Họ đóng vai trò như một người dẫn dắt quá trình đàm phán, hỗ trợ các bên hiểu nhau hơn và tự đưa ra quyết định. Tính chất tự nguyện, phi cưỡng chế là đặc trưng của hoạt động hòa giải.

2. Sự khác biệt và tương đồng giữa trọng tài viên và hòa giải viên

Sự khác biệt:

Về quyền quyết định: Trọng tài viên có quyền đưa ra phán quyết có tính chất chung thẩm và bắt buộc các bên phải tuân theo, trong khi hòa giải viên chỉ đóng vai trò là người trung gian, không có quyền áp đặt quyết định lên các bên tranh chấp.

Về tính chất hoạt động: Trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp có tính tài phán, tương tự như tòa án nhưng do các bên thỏa thuận, còn hòa giải là phương thức mềm dẻo hơn, tập trung vào việc hỗ trợ các bên tự đạt được thỏa thuận.

Về kết quả: Kết quả của trọng tài là phán quyết có giá trị thi hành, còn kết quả của hòa giải là thỏa thuận giữa các bên, việc thực hiện phụ thuộc vào thiện chí của họ.

Tương đồng:

Cả hai đều là phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tòa án, góp phần giảm tải cho hệ thống tòa án và tạo ra sự lựa chọn đa dạng cho người dân.

Cả hai đều đòi hỏi người thực hiện phải có kiến thức chuyên môn, kỹ năng và đạo đức nghề nghiệp cao.

Cả hai đều phải tuân thủ các nguyên tắc cơ bản như tính độc lập, khách quan, vô tư và bảo mật thông tin.

3. Vai trò của trọng tài viên trong giải quyết tranh chấp

Vị trí và tầm quan trọng của trọng tài viên

Trọng tài viên là người nắm giữ vai trò quan trọng nhất, trực tiếp tác động đến tính công bằng và chính xác của phán quyết, đến quyền lợi của các bên tham gia tranh chấp. Vị trí của trọng tài viên tương tự như vị trí của thẩm phán trong tòa án nhưng có sự linh hoạt và tự do hơn do được các bên lựa chọn.

Tầm quan trọng của trọng tài viên thể hiện ở chỗ, họ là người đưa ra các quyết định cuối cùng để giải quyết tranh chấp giữa các bên. Phán quyết trọng tài có tính chất chung thẩm và có hiệu lực thi hành bắt buộc đối với các bên, do đó, trọng tài viên có ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của các bên tham gia tranh chấp. Trong môi trường kinh doanh hiện đại, vai trò của trọng tài viên ngày càng được đề cao, đặc biệt trong các tranh chấp thương mại quốc tế.

Các vai trò chủ yếu của trọng tài viên

Trọng tài viên đóng nhiều vai trò quan trọng trong quá trình giải quyết tranh chấp:

Người phán xét độc lập: Trọng tài viên phải “độc lập, khách quan, vô tư và tuân theo quy định của pháp luật”. Họ đưa ra các phán quyết dựa trên sự đánh giá khách quan về các chứng cứ và lập luận mà các bên đưa ra. Sự độc lập này giúp đảm bảo tính công bằng và minh bạch của quá trình giải quyết tranh chấp.

Người tôn trọng thỏa thuận của các bên: Trọng tài viên phải “tôn trọng thoả thuận của các bên nếu thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và trái đạo đức xã hội”. Đây là nguyên tắc cơ bản của tố tụng trọng tài, thể hiện tinh thần tôn trọng quyền tự định đoạt của các bên.

Người bảo đảm sự bình đẳng giữa các bên: Các bên tranh chấp đều bình đẳng về quyền và nghĩa vụ, và trọng tài viên có trách nhiệm tạo điều kiện để họ thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình. Điều này đảm bảo rằng không bên nào bị thiệt thòi trong quá trình tố tụng.

Người giữ bí mật tố tụng: Trọng tài viên phải đảm bảo việc giải quyết tranh chấp được tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác. Tính bảo mật này là một trong những ưu điểm lớn của trọng tài so với tòa án.

Tác động của trọng tài viên đến kết quả giải quyết tranh chấp

Tác động của trọng tài viên đến kết quả giải quyết tranh chấp là rất lớn. Thực tiễn cho thấy, các Trọng tài viên là người giữ vai trò chủ đạo, mang tính định hướng giải quyết vụ việc. Một trọng tài viên giỏi là người giải quyết vụ việc một cách khách quan, vô tư, góp phần giúp vụ việc được giải quyết nhanh chóng, công bằng và hiệu quả.

Phán quyết của trọng tài viên có tính chất chung thẩm, do đó, trọng tài viên có ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả cuối cùng của việc giải quyết tranh chấp. Chất lượng của phán quyết trọng tài phụ thuộc rất nhiều vào năng lực chuyên môn, kinh nghiệm và đạo đức nghề nghiệp của trọng tài viên. Trong nhiều trường hợp, phán quyết trọng tài không chỉ giải quyết tranh chấp cụ thể mà còn tạo ra các tiền lệ cho việc giải quyết các tranh chấp tương tự trong tương lai.

Hiệu quả của hòa giải phụ thuộc rất nhiều vào kỹ năng, kinh nghiệm và uy tín của hòa giải viên. Một hòa giải viên giỏi có thể giúp các bên chuyển từ đối đầu sang đối thoại, từ bất đồng sang thỏa thuận, từ đó góp phần xây dựng xã hội văn minh và phát triển. Hòa giải thành công không chỉ giải quyết được tranh chấp cụ thể mà còn giúp duy trì và cải thiện mối quan hệ giữa các bên, điều mà các phương thức giải quyết tranh chấp khác, bao gồm cả trọng tài, khó có thể đạt được.

4. Yêu cầu và tiêu chuẩn đối với trọng tài viên

4.1. Các tiêu chuẩn pháp lý

Theo Điều 20 Luật Trọng tài thương mại 2010, những người có đủ các tiêu chuẩn sau đây có thể làm Trọng tài viên:

• Có năng lực hành vi dân sự đầy đủ theo quy định của Bộ luật dân sự;
• Có trình độ đại học và đã qua thực tế công tác theo ngành đã học từ 5 năm trở lên;
• Trong trường hợp đặc biệt, chuyên gia có trình độ chuyên môn cao và có nhiều kinh nghiệm thực tiễn, tuy không đáp ứng được yêu cầu nêu tại điểm b, cũng có thể được chọn làm Trọng tài viên.

Ngoài ra, Điều 20 cũng cho phép mỗi trung tâm trọng tài có thể quy định thêm các tiêu chuẩn cao hơn đối với trọng tài viên của trung tâm trọng tài mình.

Những người không thể trở thành trọng tài viên bao gồm:

• Người đang là Thẩm phán, Kiểm sát viên, Điều tra viên, Chấp hành viên, công chức thuộc Toà án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, Cơ quan điều tra, Cơ quan thi hành án;
• Người đang là bị can, bị cáo, người đang chấp hành án hình sự hoặc đã chấp hành xong bản án nhưng chưa được xóa án tích.

Các quy định này nhằm đảm bảo rằng trọng tài viên là những người có đủ năng lực, trình độ và đạo đức để thực hiện nhiệm vụ quan trọng của mình.

4.2. Các yêu cầu về chuyên môn, năng lực

Ngoài các tiêu chuẩn pháp lý, trọng tài viên cần đáp ứng các yêu cầu về chuyên môn và năng lực sau:

Kiến thức pháp luật: Trọng tài viên cần có kiến thức sâu rộng về pháp luật, đặc biệt là luật về trọng tài và lĩnh vực liên quan đến tranh chấp mà họ giải quyết. Điều này giúp họ có thể áp dụng đúng quy định pháp luật vào việc giải quyết tranh chấp.

Kinh nghiệm thực tiễn: Kinh nghiệm thực tiễn giúp trọng tài viên hiểu rõ hơn về bản chất của tranh chấp và có thể đưa ra phán quyết phù hợp. Đặc biệt, trong các tranh chấp thương mại phức tạp, kinh nghiệm thực tiễn là vô cùng quý giá.

Năng lực chuyên môn cao: Trọng tài viên cần có năng lực chuyên môn cao để có thể xử lý các vấn đề phức tạp trong quá trình giải quyết tranh chấp. Điều này bao gồm cả kiến thức chuyên ngành liên quan đến lĩnh vực tranh chấp.

Kỹ năng phân tích và đánh giá: Trọng tài viên cần có khả năng phân tích vấn đề một cách logic và đánh giá chứng cứ một cách khách quan. Đây là kỹ năng cốt lõi giúp họ có thể đưa ra các phán quyết công bằng và chính xác.

Kỹ năng giao tiếp: Trọng tài viên cần có kỹ năng giao tiếp tốt để có thể hiểu rõ quan điểm của các bên và truyền đạt ý kiến của mình một cách rõ ràng. Kỹ năng này đặc biệt quan trọng trong các phiên họp trọng tài, nơi trọng tài viên phải lắng nghe và tương tác với các bên tranh chấp.

4.3. Các yêu cầu về đạo đức nghề nghiệp

Trọng tài viên phải tuân thủ các yêu cầu về đạo đức nghề nghiệp, bao gồm:

Độc lập và vô tư: Trọng tài viên phải “độc lập, khách quan, vô tư và tuân theo quy định của pháp luật”36. Sự độc lập và vô tư này phải được duy trì trong suốt quá trình tố tụng trọng tài.

Trung thực: Trọng tài viên phải trung thực trong quá trình giải quyết tranh chấp, không được có hành vi gian dối hoặc lừa đảo. Điều này là nền tảng cho sự tin cậy mà các bên đặt vào trọng tài viên.

Khách quan: Trọng tài viên phải đánh giá vụ việc một cách khách quan, không thiên vị bất kỳ bên nào. Họ cần xem xét tất cả các chứng cứ và lập luận một cách công bằng.

Bảo mật: Trọng tài viên phải giữ bí mật những thông tin liên quan đến vụ việc mà họ giải quyết. Đây là một trong những ưu điểm của trọng tài so với tòa án, và trọng tài viên có trách nhiệm bảo vệ tính bảo mật này.

Trách nhiệm: Trọng tài viên phải có trách nhiệm với công việc của mình, đảm bảo tiến hành tố tụng trọng tài một cách nghiêm túc và đúng quy định. Họ cần dành thời gian và công sức cần thiết để nghiên cứu kỹ lưỡng vụ việc và đưa ra phán quyết công bằng.

5. Chuẩn mực nghề nghiệp của trọng tài viên

5.1. Quy tắc đạo đức trọng tài viên

Quy tắc đạo đức trọng tài viên quy định những chuẩn mực về đạo đức và ứng xử nghề nghiệp, là yêu cầu bắt buộc thực thi đối với tất cả Trọng tài viên. Bằng việc tuân thủ Bộ Quy tắc này, mỗi Trọng tài viên khẳng định trách nhiệm của bản thân đối với nghề nghiệp, tổ chức trọng tài và xã hội.

Quy tắc đạo đức trọng tài viên thường bao gồm các nguyên tắc cơ bản như tính độc lập, khách quan, vô tư, tính liêm chính, năng lực chuyên môn và bảo mật thông tin. Các quy tắc này không chỉ đảm bảo tính công bằng và minh bạch của quá trình trọng tài mà còn giúp nâng cao uy tín và sự tin cậy của trọng tài viên và tổ chức trọng tài.

Tại Việt Nam, nhiều tổ chức trọng tài đã ban hành các bộ quy tắc đạo đức riêng cho trọng tài viên của mình, như Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), Trung tâm Trọng tài Thương nhân Việt Nam (VTA), v.v. Các bộ quy tắc này đều nhằm mục đích đảm bảo rằng trọng tài viên hành nghề theo các chuẩn mực đạo đức và nghề nghiệp cao nhất.

5.2. Tính độc lập, khách quan, vô tư

Một trong những chuẩn mực quan trọng nhất của trọng tài viên là tính độc lập, khách quan và vô tư. Theo Quy tắc Đạo đức cho Trọng tài viên, “Trọng tài viên có nghĩa vụ cơ bản phải hành động công bằng và vô tư giữa các bên, ở tất cả các giai đoạn của quá trình tố tụng”.

Trọng tài viên phải từ chối chấp nhận giải quyết tranh chấp và/hoặc phải từ chức nếu:

• Trọng tài viên có thành kiến đối với bất kỳ bên nào hoặc đối với nhân chứng, hoặc liên quan đến bất kỳ vấn đề nào của tranh chấp, ảnh hưởng đến quyết định của họ về kết quả giải quyết tranh chấp; hoặc
• Trọng tài viên đã bày tỏ ý kiến pháp lý liên quan đến bản chất của tranh chấp trước khi được bổ nhiệm; hoặc
• Có mối quan hệ tài chính, kinh doanh, nghề nghiệp, gia đình hoặc xã hội giữa trọng tài viên và một trong các bên, mang lại lợi ích cho trọng tài viên dưới bất kỳ hình thức nào.

Tính độc lập, khách quan và vô tư không chỉ đòi hỏi trọng tài viên phải thực sự độc lập và vô tư, mà còn phải thể hiện rõ điều đó để tạo niềm tin cho các bên tranh chấp. Bất kỳ nghi ngờ nào về tính độc lập hoặc vô tư của trọng tài viên đều có thể ảnh hưởng đến tính hợp pháp và hiệu lực của phán quyết trọng tài.

5.3. Bảo mật thông tin

Trọng tài viên có nghĩa vụ giữ bí mật thông tin liên quan đến vụ việc tranh chấp. Việc giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài được tiến hành không công khai, trừ trường hợp các bên có thỏa thuận khác.

Tính bảo mật là một trong những ưu điểm của thủ tục trọng tài so với thủ tục tòa án, và trọng tài viên có trách nhiệm đảm bảo tính bảo mật này được duy trì trong suốt quá trình tố tụng trọng tài. Điều này bao gồm việc không tiết lộ thông tin về nội dung vụ việc, các tài liệu được cung cấp, các cuộc thảo luận trong hội đồng trọng tài, và nội dung của phán quyết (trừ khi được pháp luật cho phép hoặc các bên đồng ý).

Việc bảo mật thông tin không chỉ bảo vệ quyền lợi và bí mật kinh doanh của các bên, mà còn đảm bảo tính chuyên nghiệp và uy tín của trọng tài viên và tổ chức trọng tài.

5.4. Trách nhiệm nghề nghiệp

Trọng tài viên có các trách nhiệm nghề nghiệp sau:

Tuân thủ pháp luật: Trọng tài viên phải tuân thủ pháp luật và quy định của trung tâm trọng tài trong quá trình giải quyết tranh chấp. Họ phải áp dụng đúng quy định pháp luật và không được làm trái với các quy định bắt buộc của pháp luật.

Trung lập và liêm chính: Trọng tài viên trong mọi trường hợp và ở bất cứ thời điểm nào, phải đảm bảo thực hiện các nhiệm vụ thuộc thẩm quyền của mình một cách trung lập và không tư lợi. Họ phải duy trì sự trung thực, chuyên nghiệp và tuân thủ các tiêu chuẩn đạo đức ở mức cao nhất.

Năng lực chuyên môn: Trọng tài viên chỉ chấp nhận giải quyết vụ kiện nếu có đủ năng lực và thời gian để giải quyết theo thời hạn quy định. Họ cần phải liên tục cập nhật kiến thức pháp luật và chuyên môn để đảm bảo có thể giải quyết tranh chấp một cách hiệu quả.

Thực hiện nghĩa vụ công khai: Trọng tài viên có nghĩa vụ công khai bất kỳ sự việc nào có thể gây nghi ngờ về sự độc lập, vô tư, khách quan và trung thực của mình. Nghĩa vụ công khai này tồn tại trong suốt quá trình tố tụng trọng tài và không kết thúc cho đến khi vụ việc trọng tài kết thúc.

5. Xu hướng phát triển vai trò của trọng tài viên và hoà giải viên trong tương lai

Chuyên nghiệp hóa: Xu hướng chuyên nghiệp hóa ngành nghề trọng tài viên và hòa giải viên ngày càng rõ rệt. Điều này thể hiện qua việc tăng cường đào tạo chuyên nghiệp, xây dựng các chuẩn mực nghề nghiệp, và nâng cao yêu cầu đối với những người tham gia nghề nghiệp.

Quốc tế hóa: Trọng tài viên và hòa giải viên Việt Nam cần phải hội nhập với các tiêu chuẩn quốc tế. Điều này không chỉ bao gồm việc đáp ứng các tiêu chuẩn về chuyên môn và đạo đức, mà còn bao gồm cả việc thích ứng với các xu hướng mới trong giải quyết tranh chấp quốc tế.

Đa dạng hóa: Cần đa dạng hóa nguồn trọng tài viên và hòa giải viên từ nhiều lĩnh vực khác nhau. Điều này giúp đảm bảo rằng có đủ chuyên gia để giải quyết các tranh chấp phức tạp trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

Ứng dụng công nghệ: Việc ứng dụng công nghệ số trong hoạt động trọng tài và hòa giải ngày càng được chú trọng. Điều này bao gồm cả việc tổ chức phiên họp trực tuyến, sử dụng phần mềm quản lý vụ việc, và ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong phân tích vụ việc.

Hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm: Cần tăng cường hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm giữa các tổ chức trọng tài và hòa giải trong nước và quốc tế. Điều này giúp phổ biến các thực tiễn tốt nhất và nâng cao chất lượng chung của hoạt động trọng tài và hòa giải tại Việt Nam.

Kết luận

Trọng tài viên và hòa giải viên đóng vai trò quan trọng trong việc giải quyết tranh chấp ngoài tòa án, góp phần xây dựng một hệ thống giải quyết tranh chấp đa dạng, linh hoạt và hiệu quả. Mỗi vai trò đều có những đặc thù riêng nhưng đều đòi hỏi người thực hiện phải đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về chuyên môn, năng lực và đạo đức nghề nghiệp.

Để nâng cao chất lượng đội ngũ trọng tài viên và hòa giải viên, cần có sự nỗ lực từ nhiều phía, bao gồm cả các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức trọng tài và hòa giải, và bản thân những người làm nghề. Các giải pháp như xây dựng chuẩn mực đạo đức thống nhất, tăng cường đào tạo bồi dưỡng, hoàn thiện cơ chế đánh giá giám sát, thúc đẩy hợp tác quốc tế và nâng cao nhận thức xã hội sẽ góp phần quan trọng vào việc nâng cao chất lượng và uy tín của trọng tài viên và hòa giải viên tại Việt Nam.

Với xu hướng phát triển như chuyên nghiệp hóa, quốc tế hóa, đa dạng hóa, ứng dụng công nghệ và tăng cường hợp tác, vai trò của trọng tài viên và hòa giải viên sẽ ngày càng trở nên quan trọng hơn trong việc xây dựng một môi trường giải quyết tranh chấp công bằng, hiệu quả và văn minh, góp phần vào sự phát triển bền vững của nền kinh tế và xã hội Việt Nam