Vấn đề về tính bắt buộc của hòa giải trước khi tiến hành trọng tài đã trở thành một chủ đề tranh luận quan trọng trong lĩnh vực giải quyết tranh chấp thương mại. Nghiên cứu này phân tích khung pháp lý hiện hành của Việt Nam cùng với thực tiễn quốc tế, cho thấy rằng hòa giải không phải là yêu cầu bắt buộc trong tố tụng trọng tài theo pháp luật Việt Nam, nhưng có thể được quy định như một điều kiện tiên quyết trong các thỏa thuận cụ thể. Tuy nhiên, xu hướng quốc tế ngày càng hướng đến việc khuyến khích hoặc đôi khi bắt buộc các bên tham gia vào quá trình hòa giải trước khi bắt đầu tố tụng trọng tài nhằm tối ưu hóa hiệu quả giải quyết tranh chấp.

1. Khung pháp lý Việt Nam về hoà giải trong Trọng tài

1.1. Quy Định Cơ Bản trong Luật Trọng Tài Thương Mại

Theo Luật Trọng tài thương mại 2010 của Việt Nam, hòa giải trong quá trình tố tụng trọng tài không mang tính chất bắt buộc. Điều 58 của Luật này quy định rõ ràng rằng “theo yêu cầu của các bên, Hội đồng trọng tài tiến hành hòa giải để các bên thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp”. Điều khoản này nhấn mạnh rằng việc hòa giải chỉ được tiến hành khi có yêu cầu từ các bên tranh chấp, không phải là một nghĩa vụ bắt buộc của Hội đồng trọng tài.

Điều 9 của Luật Trọng tài thương mại 2010 cũng trao quyền cho các bên trong quá trình tố tụng trọng tài để tự do thương lượng, thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp hoặc yêu cầu Hội đồng trọng tài hòa giải. Quy định này thể hiện nguyên tắc tự nguyện và tôn trọng ý chí của các bên trong việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp.

1.2. Phân Biệt với Thủ Tục Tòa Án

Một điểm quan trọng cần lưu ý là sự khác biệt giữa thủ tục hòa giải trong trọng tài và trong tố tụng tại tòa án. Trong khi hòa giải tại tòa án là thủ tục bắt buộc theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự, thì trong trọng tài, việc hòa giải hoàn toàn dựa trên sự đồng ý và yêu cầu của các bên. Sự khác biệt này phản ánh bản chất linh hoạt và tôn trọng quyền tự chủ của các bên trong trọng tài thương mại.

1.3. Cơ Chế Công Nhận Hòa Giải Thành

Khi các bên thỏa thuận được với nhau thông qua quá trình hòa giải, Hội đồng trọng tài sẽ lập biên bản hòa giải thành có chữ ký của các bên và xác nhận của các trọng tài viên. Hội đồng trọng tài sau đó ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của các bên, và quyết định này có tính chung thẩm và có giá trị như phán quyết trọng tài. Điều này tạo ra một cơ chế pháp lý mạnh mẽ để đảm bảo tính có thể thi hành của các thỏa thuận hòa giải.

2. Yêu cầu tiền trọng tài trong thực tiễn quốc tế

2.1. Khái Niệm và Mục Đích của Yêu Cầu Tiền Trọng Tài

Trong thực tiễn quốc tế, các yêu cầu tiền trọng tài (pre-arbitral requirements) là những điều kiện thủ tục mà các bên phải thực hiện trước khi có thể bắt đầu tố tụng trọng tài. Những yêu cầu phổ biến nhất bao gồm đàm phán, hòa giải, hoặc tham vấn. Mục đích cơ bản của các yêu cầu này là đảm bảo rằng các bên tranh chấp thực hiện những nỗ lực chân thành để giải quyết vấn đề một cách thân thiện trước khi dùng đến các thủ tục pháp lý tốn kém.

2.2. Cách Tiếp Cận của Các Tòa Án

Các tòa án trên thế giới có cách tiếp cận khác nhau trong việc xác định tính bắt buộc của các yêu cầu tiền trọng tài. Tòa án Anh trong vụ NWA and another v NVF and others đã xem xét việc không tuân thủ hòa giải trước khi bắt đầu trọng tài có thể được xem xét theo Đạo luật Trọng tài 1996. Tòa án nhận ra hai cân nhắc chính sách quan trọng: thúc đẩy các phương pháp giải quyết tranh chấp có sự đồng thuận như hòa giải, và duy trì tính độc lập của hệ thống trọng tài.

Trong một số trường hợp, tòa án đã kết luận rằng nghĩa vụ giới thiệu tranh chấp đến hòa giải trước khi bắt đầu trọng tài là có thể thi hành và phải được tuân thủ. Tuy nhiên, cũng có quan điểm cho rằng việc tuân thủ thủ tục tiền trọng tài là vấn đề mà tòa trọng tài nên giải quyết chứ không phải tòa án xem xét.

2.3. Xu Hướng Arb-Med-Arb

Một xu hướng hiện đại trong giải quyết tranh chấp quốc tế là mô hình Arb-Med-Arb (Arbitration-Mediation-Arbitration), trong đó một bên nộp đơn yêu cầu trọng tài, và ngay khi tòa trọng tài được thành lập, thủ tục trọng tài được tạm dừng để tiến hành hòa giải. Ưu điểm rõ ràng nhất của Arb-Med-Arb là về thời gian, vì tòa trọng tài đã sẵn sàng và có thể bắt đầu làm việc nhanh hơn nhiều nếu hòa giải thất bại.

3. Phân tích so sánh các cách tiếp cận khác nhau

3.1. Hòa Giải Bắt Buộc: Ủng Hộ và Phản Đối

Tranh luận về hòa giải bắt buộc có nhiều quan điểm đối lập. Những người ủng hộ cho rằng việc bắt buộc hòa giải có thể tăng đáng kể số lượng các vụ việc được giải quyết thông qua phương thức này. Các nghiên cứu cho thấy rằng trong những khu vực thực hiện hòa giải bắt buộc, tỷ lệ thành công của hòa giải có thể đạt tới 76%.

Tuy nhiên, những người phản đối lại cho rằng việc bắt buộc hòa giải có thể làm biến chất bản chất của hòa giải, vì hòa giải dựa trên tính tự nguyện và trách nhiệm của tất cả các bên tham gia. Họ lo ngại rằng tính bắt buộc có thể biến quá trình hòa giải thành một thủ tục hình thức thuần túy và mang lại ít kết quả như các nỗ lực hòa giải bắt buộc trước đó trong tòa án lao động.

3.2. Thực Tiễn của Các Quốc Gia

Một số quốc gia như Úc và Ý đã giới thiệu các cơ chế yêu cầu tiền hòa giải bắt buộc sau khi thấy thành công hạn chế của việc tự nguyện sử dụng các phương thức giải quyết tranh chấp thân thiện. Tại Canada, Quebec đang xem xét hòa giải tiền kiện miễn phí cho các “yêu cầu nhỏ” dưới 15.000 đô la.

Ở châu Âu, Tòa án Công lý Liên minh châu Âu trong vụ Livio Menini và Maria Antonia Rampanelli/Banco Popolare Societa Cooperativa đã kết luận rằng luật Liên minh châu Âu không cấm một quy định quốc gia yêu cầu hòa giải bắt buộc trong các tranh chấp liên quan đến người tiêu dùng trước khi khởi kiện.

4. Khuyến nghị để cải thiện quy trình

Để giải quyết các xung đột này, các chuyên gia khuyến nghị rằng Hội đồng trọng tài cần nghiên cứu và nắm bắt trước các xung đột có thể xảy ra để có phương hướng giải quyết phù hợp. Cần quy định rõ ràng về nguyên tắc những việc trọng tài viên được làm và không được làm trong quá trình hòa giải.

Hội đồng trọng tài có thể tiến hành vai trò như hội đồng hòa giải viên, nhưng chỉ khi có sự đồng thuận của các bên và phải lập tức chấm dứt nếu một trong hai bên không đồng ý. Ngoài ra, Hội đồng trọng tài có thể đề xuất các bên sử dụng dịch vụ hòa giải của bên thứ ba để giải quyết đồng thời bằng hòa giải và trọng tài.

4.1. Lợi Ích và Ưu Điểm của Hòa Giải trong Trọng Tài

4.1.1. Hiệu Quả Về Thời Gian và Chi Phí

Hòa giải mang lại nhiều lợi ích đáng kể trong quá trình giải quyết tranh chấp thương mại. Thương lượng và hòa giải giúp giải quyết tranh chấp mang tính ôn hòa, ít gây căng thẳng cho quan hệ giữa các bên trong tranh chấp. Điều này đặc biệt quan trọng trong các mối quan hệ thương mại lâu dài, nơi việc duy trì mối quan hệ hợp tác sau khi giải quyết tranh chấp là rất cần thiết.

Về mặt kinh tế, hòa giải ít tốn kém và tiết kiệm được thời gian, công sức so với các phương thức giải quyết tranh chấp khác. Các bên có thể tự mình thương lượng dưới bất cứ cách thức nào theo thỏa thuận chung, tạo ra sự linh hoạt cao trong quá trình giải quyết.

4.1.2. Tính Bảo Mật và Linh Hoạt

Một ưu điểm quan trọng khác của hòa giải là có thể không giải quyết công khai, tránh gây ảnh hưởng đến công việc kinh doanh của các bên. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các doanh nghiệp muốn bảo vệ danh tiếng và thông tin kinh doanh nhạy cảm.

Hòa giải cũng có thời gian và chi phí được kiểm soát chặt chẽ. Thời gian thường không vượt quá bốn tháng, với chi phí cực kỳ thấp so với giá trị tranh chấp, thủ tục đơn giản và “không chính thức”. Điều này tạo ra khả năng cao để tái thiết lập mối quan hệ tốt giữa các bên sau tranh chấp.

5. Khung pháp lý quốc tế và mô hình UNCITRAL

5.1. Luật Mẫu UNCITRAL về Hòa Giải Thương Mại Quốc Tế

Luật Mẫu UNCITRAL về Hòa giải Thương mại Quốc tế cung cấp một khung pháp lý toàn diện cho việc thực hiện hòa giải. Luật mẫu này được thiết kế để cung cấp các quy tắc thống nhất về quá trình hòa giải, giúp tăng cường tính toàn vẹn và chắc chắn trong quá trình hòa giải.

UNCITRAL đã áp dụng cách tiếp cận thận trọng đối với vấn đề này, với triết lý chung là tránh quá nhiều quy định và các khuyến nghị thủ tục cứng nhắc. Ủy ban nhận thức rằng việc phát triển chất lượng trong hòa giải nên đến từ giáo dục và khuyến khích hơn là thông qua các biện pháp bảo vệ thủ tục.

5.2.Nguyên Tắc Cơ Bản của Mô Hình UNCITRAL

Mô hình UNCITRAL nhận thức năm nguyên tắc chính chi phối trọng tài thương mại quốc tế. Nguyên tắc đầu tiên và quan trọng nhất là quyền tự chủ của các bên (Party Autonomy), cho phép các bên có quyền kiểm soát đáng kể đối với quá trình được sử dụng để giải quyết xung đột của họ.

Luật mẫu trao quyền cho các bên lựa chọn các quy tắc pháp luật sẽ được áp dụng đối với nội dung/sự thật của tranh chấp, và do đó họ không phải chọn một hệ thống pháp lý cụ thể của bất kỳ quốc gia nào. Điều này tạo ra sự linh hoạt cao trong việc thiết kế quy trình giải quyết tranh chấp phù hợp với nhu cầu cụ thể của các bên.

Kết Luận và Khuyến Nghị

Phân tích toàn diện về vấn đề hòa giải bắt buộc trước trọng tài cho thấy rằng không có một câu trả lời đơn giản và thống nhất. Theo pháp luật Việt Nam hiện hành, hòa giải không phải là yêu cầu bắt buộc trong tố tụng trọng tài, mà hoàn toàn dựa trên sự đồng ý và yêu cầu của các bên tranh chấp. Tuy nhiên, các bên hoàn toàn có thể thỏa thuận trong hợp đồng để yêu cầu hòa giải như một điều kiện tiên quyết trước khi bắt đầu trọng tài.

Xu hướng quốc tế cho thấy sự gia tăng trong việc khuyến khích hoặc yêu cầu hòa giải trước trọng tài, với nhiều lợi ích được chứng minh về mặt thời gian, chi phí và duy trì mối quan hệ thương mại. Các mô hình liên thông như Arb-Med-Arb đang ngày càng được áp dụng rộng rãi, tạo ra sự kết hợp hiệu quả giữa các phương thức giải quyết tranh chấp khác nhau.

Để tối ưu hóa hiệu quả của hệ thống giải quyết tranh chấp, khuyến nghị rằng các bên nên xem xét cẩn thận việc đưa các điều khoản hòa giải vào thỏa thuận trọng tài của họ, đồng thời các trung tâm trọng tài nên phát triển các quy tắc và hướng dẫn rõ ràng về việc thực hiện hòa giải trong quá trình tố tụng. Điều quan trọng là cần duy trì sự cân bằng giữa việc khuyến khích hòa giải và tôn trọng quyền tự chủ của các bên trong việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp phù hợp nhất với hoàn cảnh cụ thể của họ.